Sir jéfréy nays: Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishta hökümetning siyasiy qarari eng halqiliq

Sabiq xelq'ara jinayi ishlar sotining teptishi, adwokat sir jéfréy nays(Geoffrey Nice) ependi “Uyghur sot kollégiyesi” ning bash sotchisi bolghan we sottin kéyin muxbirlarning so'allirigha jawab bermekte. 2021-Yili 9-dékabir, london.

En'gliye parlaméntida 6-féwral küni chaqirilghan Uyghurlar heqqidiki guwahliq yighinida, sabiq xelq'ara jinayi ishlar sotining teptishi, london Uyghur sot kollégiyesining bash sotchisi, adwokat sir jéfréy nays(Geoffrey Nice) guwahliq bérip, Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishta en'gliye hökümiti tekitligendek sot mehkimisining qarar qilishini kütüsh emes, belki hökümetning siyasiy qararining eng halqiliq ikenlikini bildürgen. Sir jéfréy naysning tekitlishiche, irqiy qirghinchiliq bir xil gheyriy normal rohiy halet bolup, uni toxtitish tashqi bésimgha éhtiyajliq iken.
Ilgiri sabiq sérbiye prézidénti slobodan miloshowichni xelq'ara sotqa tartishta bash teptishlik wezipisini ötigen sir jéfréy nays yene en'gliye hökümitining ishni Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilishtin bashlishi kéreklikini éytqan.

Yighinda sir jéfréy nays mundaq deydu: “Buningda siyasiy qarar halqiliq amil. Shuninggha sélishturup körsek bolidu. Biz bezide amérikadiki mekteplerde qoralliq birining adem étish weqelirini körimiz, bundaq waqitta sotning qararini kütmeydu. Siz barliq wasitilerni ishlitip, buni toxtitisiz. Irqiy qirghinchiliq bir xil gheyriy normal rohiy halet. Bu xil rohiy halet alahide ehwal bolmisa toxtimaydu. Irqiy qirghinchiliq özini özi toxtitalmaydu. Buning üchün tashqi bésim bolushi kérek”.

Sir jéfréy naysning éytishiche, london Uyghur sot kollégiyesi we bashqa orunlarning Uyghur rayonidiki wehshiylikni “Irqiy qirghinchiliq” dep élan qilghinigha 2 yil bolghan bolsimu, lékin en'gliye hökümiti uninggha qarita héchqandaq tedbir qollanmighan. Jéfréy nays, buning ularni bu qirghinchiliqning dawamlishishigha ishtirakchi qilip qoyghanliqini bildürgen.

Jéfréy nays mundaq deydu: “Irqiy qirghinchiliqni békitishte siyasiy qararning halqiliq bolushidiki seweb, xelq'ara sot mehkimisining éytqinidek buning derhal inkas qayturush kérek bolghan jiddiy mesile bolghanliqida. Chünki, siz derhal siyasiy qarar almisingiz we siyasiy tedbir qollanmisingiz irqiy qirghinchiliq dawamlishidu. London Uyghur sot kollégiyesi we bashqa nurghun orunlar buni‛irqiy qirghinchiliq‚dégen bolsimu, lékin hökümitimizning buninggha qarita aktip tedbir qollanmasliqi, biz hemmimizni bu irqiy qirghinchiliqning dawamlishishigha ishtirakchi qilip qoydi”.

AP

En'gliye hökümiti b d t we bashqa xelq'ara sehnilerde xitayning Uyghur rayonidiki wehshiylikini qattiq tenqid qilip kelgen bolsimu, emma en'gliye parlaménti étirap qilghandek xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilghanliqini resmiy étirap qilmighanliq, shundaqla Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini cheklimeslik bilen eyiblinip kelgenidi. En'gliye parlaméntining yuqiri palata ezasi, adwokat barone kénédi xanim yighinda guwahliq bergen zatlarning biri. Kénédi xanimning éytishiche, Uyghur rayonining hazirqi weziyet tereqqiyatida a'ililerning parchilinishi köpeygen, uzun yilliq qamaqqa höküm qilin'ghanlarning sani artqan, Uyghur nopusi azlashqa yüzlen'gen.

Barune kénédi mundaq deydu: “A'ililerni ayriwétish köpeygen, uzun yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanlar artqan, balilar dawamliq yataqliq mekteplerge yollanmaqta. Balilar diniy we medeniyet en'eniliridin mehrum qilinidighan bu yataqliq mekteplerning köpiyiwatqanliqi melum. Biz érishken delillerdin melum bolghinidek ayallarni mejburiy tughmas qilish we mejburi'i bala chüshürüsh sewebidin Uyghur nopusining azlashqa qarap mangghanliqini bilimiz”.

Barune kénédining qeyt qilishiche, Uyghur rayonida dölet hamiyliqidiki mejburiy emgek programmisining kölimi kéngeygen bolup, buning aqiwiti en'gliyening teminlesh zenjirige bérip taqalmaqtiken. U, xitayning bu herikitining xelq'ara adil riqabet muhitigha buzghunchiliq qiliwatqanliqi, en'gliyening buninggha tedbir qollinishi kéreklikini bildürgen.

Barone kénédi mundaq deydu: “Men heqiqeten komitétining diqqitige shu nuqtini sunmaqchi, xitay bizning teminlesh zenjirimizni qoligha éliwaldi. U dunyaning nurghun matériyallirining, bolupmu téxnologiyede muhim bolghan halqiliq matériyallarning kan qézish, ishlepchiqirish, pishshiqlap ishlesh basquchlirini bu rayon'gha (Uyghur rayonigha) merkezleshtürüwaldi. Ular mejburiy emgekni ishlitish, shirketlerge qoshumche yardem bérish, ishlepchiqirish jeryanida muhitni weyran qilish arqiliq yershari riqabitige buzghunchiliq qilmaqta. Méningche biz buninggha qarita tégishlik inkas qayturushimiz kérek”.

Bu qétimqi yighinda yene en'gliye hallam shéféld uniwérsitéti mejburi'i emgek tetqiqat guruppisining tetqiqatchisi yalqun ulughyol, xelq'ara qul emgikige qarshi turush teshkilatining soda-kishilik hoquq programmisi diréktori kloy karniston, dunya Uyghur qurultiyi london ishxanisining mudiri rehime mehmut guwahliq bérip, Uyghurlar duch kéliwatqan wehshiylik we mejburiy emgekning nöwettiki tereqqiyati we uni toxtitish, xitayni jawabkarliqqa tartish yollirini oxshimighan nuqtilardin sherhlep ötken.

Yighinda yalqun ulughyol xitay hökümitining Uyghur rayonida emgek tekshürüshi élip bérishni qiyinlashturupla qalmay, xitay shirketlirining mehsulat kélish menbesini yoshurush üchün her xil aldamchiliqlarni qiliwatqanliqini bildürgen. Yalqun ulughyol mundaq deydu: “Xelq'araliq bésim sewebidin, bolupmu amérikaning dunyada hazirghiche mewjut bolghan eng küchlük qanuni ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ sewebidin, xitay karxaniliri diqqetni bashqa yaqqa burash üchün özlirining Uyghur rayonidiki pa'aliyetlirini yoshurmaqta. Ular tarmaq karxanilirining ismini özgertip, ana shirketning ismini yoshurmaqta yaki shinjang, dégen isimni tilgha élishtin qachmaqta”.

Yalqun ulughyolning éytishiche, xitay karxaniliri bu arqiliq chégra qoghdash we tamozhna idarisining Uyghur rayoni bilen bolghan baghlinishini bayqiwélishidin hezer eylimektiken.

Yalqun ulughyol sözide yene en'gliyening Uyghur mejburiy emgiki mehsulatlirini chekleshte ochuq ashkariliq, jawabkarliqta bolushi we iz qoghlishishi kéreklikini bildürgen. U, wiyétnamning 2023-yili, ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ boyiche mehsulatlargha qarita élip bérilghan tekshürüshte xitaydin éship ketkenlikini bildürüp: “Chünki, hazir xitay karxaniliri amérikaning ‛Uyghur mejburi'i emgikining aldini élish qanuni‚din atlap ötüsh üchün mehsulatlirini sherqiy-jenubiy asiya döletlirige satmaqta yaki bu jaylarda tarmaq bazarlarni qurmaqta. Andin bu yer arqiliq mehsulatlirini amérikagha éksport qilip, özlirining Uyghur rayonidiki herikitini, shundaqla dölet hamiyliqidiki Uyghur emgek küchlirini yötkesh programmisigha qatnashqanliqini yoshurmaqta. Shunga, biz ochuq ashkariliqni teshebbus qilishimiz, jawabkarliq we iz qoghlashni qoghlishishimiz kérek”.

En'gliye parlaménti tashqi ishlar komitétining re'isi alisiya kréns(Alicia Kreans) xanim riyasetchilik qilghan bu qétimliq guwahliq yighini, bu komitétining 2021-yili “Hergiz qaytilanmaydu: en'gliyening shinjang we uningdin halqighan wehshiyliklerge bolghan inkasi” namliq doklati élan qilin'ghan 2 yildin béri, en'gliye hökümitining Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliqni toxtitish, mejburiy emgekni cheklesh, xitayni jawabkarliqqa tartishta qandaq tedbirlerni alghanliqini bahalash, buningdin kéyin qandaq tedbirlerni élish heqqide qanunchilar, mutexessisler we pa'aliyetchilerning pikrini élishni téma qilghan.

Bu komitétning 2021-yili élan qilghan doklati, en'gliye hökümitige Uyghur rayonidiki krizisni hel qilish, Uyghurlargha qaritilghan ziyankeshlikni toxtitish üchün xitay hökümitige bésim ishlitishni öz ichige alghan bir qatar tewsiyelerde bolup, hökümetning Uyghurlargha qaratqan wehshiylikni toxtitish üchün emili inkas qayturushi telep qilin'ghanidi.