Wéndi shérman: “Irqiy qirghinchiliqning aldini élishta yalghuz jawabkarliqqa tartishning özila yéterlik emes”

Muxbirimiz erkin
2022.07.19
Wéndi shérman: “Irqiy qirghinchiliqning aldini élishta yalghuz jawabkarliqqa tartishning özila yéterlik emes” Amérika tashqi ishlar ministirliqining mu'awin ministiri wéndi shérman(Wendy Sherman) xanim amérika tashqi ishlar ministirliqida axbarat yighinida. 2021-Yili 18-awghust, washin'gton.
AP

Amérika tashqi ishlar ministirliqi ötken hepte amérika dölet mejlisige özining “Eléy wéysél irqiy qirghinchiliq we wehshiylikning aldini élish” yilliq doklatini tapshurup, tashqi ishlar ministirliqining ötken bir yil jeryanida Uyghur irqiy qirghinchiliqini öz ichige alghan dunyaning her qaysi jayliridiki irqiy qirghinchiliq, insaniyetke qarshi jinayet, wehshiyliklerni mölcherlesh, aldini élish we jawabkarliqqa tartishta tutqan istratégiyesi hem qilghan xizmetlirini sherhligen.

Doklatta, Uyghurlarning weziyitige alahide orun bérilgen bolup, xitay hökümitining Uyghurlargha qarita sadir qiliwatqan irqiy qirghinchiliq, insaniyetke qarshi jinayiti we mejburiy emgek qilmishi yene bir qétim qattiq tenqid qilin'ghan. Doklatta, “Amérikaning ittipaqdashliri we shérikliri bilen dawamliq hemkarliship, xitay xelq jumhuriyitini shinjangdiki insaniyetke we irqiy qirghinchiliqqa xatime bérishke chaqiridighanliqi” ni bildürülgen.

Amérikaning “Eléy wéysél irqiy qirghinchiliq we wehshiylikning aldini élish qanuni” 2018-yili amérikaliq dangliq yehudiy yazghuchisi, xeyr-saxawetchi, yehudiy chong qirghinchiliqidin saq qalghan kishilik hoquq pa'aliyetchisi eléy wéysélning namida chiqirilghan bolup, shuningdin béri tashqi ishlar ministirliqi her yili dölet mejlisige yilliq doklat yollap kelgen. Bu yil uning 3-qétim bu xil doklatni yollishi bolup hésablinidu.

Doklatta, tashqi ishlar ministiri bilinkénning 2021-yili 7-ayda Uyghurlar bilen körüshkenliki we amérikaning xitay xelq jumhuriyitining kishilik hoquq depsendichilikini we wehshiylik jinayitini jawabkarliqqa tartish ehdini ipadiligenliki eskertilip: “Bu ehdining étnik we diniy az sanliq guruppilar, meniwi we diniy muritlargha qarshi basturushta bolghan xitay xelq jumhuriyiti emeldarlirining amérikagha kirishini ret qilish, maliye émbargosi we ékisport cheklimisini öz ichige alghan jawabkarliqqa tartish tedbirliride ipadisini tapqanliqi” tekitlen'gen.

Wéndi shérman amérika tashqi ishlar ministirliqida ötküzülgen bu heqtiki axbarat yighinida qilghan sözide eléy wéysélning sözini neqil keltürüp, insan we hökümet bolush süpitide bu xil wehshiyliklerge qarshi bir ishlarni qilishning bir wezipe ikenlikini éytqan.

Wéndi shérman mundaq deydu: “Insanning herqandaq jayda uchrighan iztirapi hemme yerdiki er we ayallarni birbiri bilen baghlaydu. Bu söz eléy wéysél 1986-yili nobél tinchliq mukapatini tapshuruwalghanda éytqan. Uning sözi bizge insan bolush süpitimizde irqiy qirghinchiliq, urush jinayiti we insaniyetke qarshi jinayetni öz ichige alghan zorawanliq we wehshiyliklerge köz yummasliq mejburiyitimiz barliqini eskertidu. Bu sözler yene insan bolush süpitimiz bilen, hökümet bolush süpitimiz bilen bizge bu toghriliq bir ish qilishmu bizning wezipimiz ikenlikini xatirilitidu”.

Wéndi shérman yene her küni dégüdek wladimir putinning tajawuzchiliq urushining bir parchisi süpitide ukra'ina xelqige qarita sadir qiliniwatqan wehshiyliklerni anglap turuwatqanliqi, lékin ukra'inaning bu wehshiylik sadir boluwatqan birdin-bir jay emeslikini, Uyghurlarningmu irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetke uchrawatqanliqini alahide tilgha aldi.

Wéndi shérman mundaq deydu: “Lékin hemmimizge ayanki, ukra'ina dunyadiki wehshiylik we kishilik hoquq depsendichiliki netijiside kishiler azab-oqubet chékiwatqan, qattiq azab tartiwatqan birdinbir jay emes. Bular jenubiy sudan we éfiyopiyede yüz bériwatidu, biz jinsiy we jins asasidiki zorawanliqning toqunushta qoral süpitide ishlitiliwatqanliqi toghrisidiki xewerlerni angliduq. Xitay xelq jumhuriyitide shinjangdiki Uyghurlargha qarshi irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qilinmaqta. Afghanistanda, talibanlar kishilik hoquq, ayallar we qizlarning tüp erkinliki, étnik we diniy az sanliq guruppilarning ezaliri we bashqa ajiz guruppilarni dawamliq depsende qilip keldi. Süriyede, es'et hökümiti urush jinayiti sadir qildi. Birmida, ministir bilinkén bu yilning bashliri birma herbiy da'irilirining rohinggalargha qarshi irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghanliqini qarar qildi.”

Amérika tashqi ishlar ministirliqining doklatida yene tashqi ishla ministirliqi we amérika xelq'ara tereqqiyat idarisining “Shinjangdiki mejburiy emgekke a'it tekshürüsh, doklat qilish, ammiwi teshkilatlarning iqtidarini kücheytish we bu jehettiki pa'aliyetlerni qollap kelgenliki” ni bildürgen. Doklatta éytilishiche, “Bu tirishchanliqlarning netijiside xitayning mejburiy emgek qilmishigha da'ir doklatlar élan qilinip, xitay xelq jumhuriyitining öz qilmishini inkar qilish meqsitide tarqatqan xata uchurlirini ret qilishqa yardem bergen, shundaqla prézidént baydénning 2021-yili 23-dékabir küni imzalighan ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ tonushturulghan”.

Amérika tashqi ishlar ministirliqidiki axbarat yighinida yene amérika xelq'ara tereqqiyat idarisining bashliqi isabél kolman söz qilip, amérika hökümitining bu istratégiyesining wehshiylikke qarshi ünümlük we teshebbuskar heriket ramkisi teminleydighanliqini bildürdi.

Isabél kolman mundaq deydu: “Biz bügün tonushturuwatqan bu etrapliq istratégiye amérika hökümitining bizning aldimizdiki krizisni hel qilishimiz kérek bolupla qalmay, belki yene kündilik xewerlerge chiqmaydighan jaylargha chöküshimiz we yerlik hemkarlashquchilar bilen zich hemkarlishishimiz kéreklikini tonup yetkenlikini eks ettüridu. Bu istratégiyelik tedbir, amérika hökümitining wehshiyliklerning aldini élishta yerlik we xelq'araliq shériklirimiz bilen ünümlük we teshebbuskarliq bilen hemkarlishishimiz, zörür tépilghanda buning tesirini azaytishimizgha kapaletlik qilishini bir ramka bilen teminleydu”.

Uning éytishiche, wehshiylik aldini alghili bolmaydighan qilmish emes iken. U, wehshiylikning aldini élishqa bolush-bolmasliqning mesile emesliki, belki baldur heriket qilish-qilmasliqning mesile ikenlikini bildürdi. Isabél kolman: “Wehshiylikning aldini alghili bolidu. U aldini alghili bolmaydighan muqerrerlik emes. Wehshiylik tasadipiy yüz bérip qalidighan ishmu emes. Wehshiylik yüz bérishtin ilgiri hemishe xeterlik amillar we agahlandurush alametliri bolidu. Mesile, wehshiylikning aldini alalamduq-alalmamduq mesilisi emes, belki aldini élish mumkinchiliki bar waqitta baldur heriket qilish-qilmasliq mesilisidur” dédi.

Lékin wéndi shérmanning éytishiche, irqiy qirghinchiliqning aldini élishta yalghuz jawabkarliqqa tartishning özila kupaye qilmaydiken. U axbarat yighinida irqiy qirghinchiliqni toxtitishning muhimliqini bildürdi. Wéndi shérman mundaq deydu: “Biz wehshiylikler yüz bergendin kéyin heriket qollinip kelduq. Kishilik hoquq depsendichilikini höjjetleshtürüsh, tekshürüsh netijisini ammigha ashkarilash, jawabkarlarni eyiblesh we jazalash, ularni sotta tekshürüsh we eyiblesh, hayat qalghuchilar we ularning jama'itige yardem bérishlarni qilip kelduq. Elwette, bu tedbirler muhim. Derweqe, jawabkarliqni sürüshtürüsh, heqiqetni ashkarilash, éghir ziyankeshlik qilghuchilarni jazalash, qurbanlar, hayat qalghanlar we ularning a'ile-tawabi'atlirigha qarita melum derijide adaletni qolgha keltürüsh intayin muhim. Emma jawabkarliqni sürüshtürüshla kupaye qilmaydu. Biz aldi bilen wehshiylik, insaniyetke qarshi turush jinayiti, urush jinayiti we irqiy qirghinchiliqning aldini élish üchün tirishishimiz, shahitlarni qurbanlargha aylinishtin qoghdishimiz kérek”.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining doklatida yene amérikaning xitayning mejburiy emgek, ziyankeshlik we bashqa depsendichilikliridin qéchip yürgenlerge dawamliq yardem béridighanliqi, Uyghurlar we bashqa az sanliq millet we diniy guruppilarning ezalirini xitaygha qayturup bérishning aldini élish tirishchanliqlirini izchil dawamlashturidighanliqi, shundaqla amérika fédiratsiye tekshürüsh idarisining ötken yili xitayning chégra halqighan parakendichilik heriketlirige qarshi ammigha yüzlinishni kücheytkenliki tekitlen'gen.

Mezkur doklati del xitay rehbiri shi jinping Uyghur élini ziyaret qilip, yerlik emeldarlardin xitay kompartiyesining “Shinjangni bashqurush istratégiyesi” ni dawamliq toluq we qet'iy ijra qilishni telep qilghan halqiliq bir waqitta élan qilin'ghan. Shi jinping 12-iyuldin 15-iyulghiche Uyghur élide élip barghan ziyaritide Uyghurlar diyaridiki milletlerde “Jungxu'a milliti ortaq éngi” ni téximu chongqur turghuzushni tekitligen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.