“Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni étirap qilghan litwa bilen xitayning diplomatik munasiwiti krizisqa duch keldi

Baltiq déngiz boyidiki 3 milyonluq nopusqa ige litwa jumhuriyiti bu yilning mart aylirida xitayning bésimlirigha perwa qilmighan halda xitay teripidin yawropani parchilash meqsitide qurup chiqilghan 1+17 ittipaqidin chékinip chiqip hem xitayni hem yawropani heyran qaldurghanidi. Bu dölet yene xitayning qattiq qarshi chiqishigha qarimay bu yil 19-may xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturush siyasetlirini “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep étirap qilip, xitayning jénigha tegkenidi. Bu qétim u teywenning litwada “Teywen” dégen nam bilen wakaletxana qurushigha ijazet bergen. Netijide, xitay bilen bolghan diplomatik munasiwiti zor derijide buzulghan. Litwa ötken ayda bu yilning küz pesligiche teywende wakaletxana quridighanliqini we teywen bilen her türlük soda hemkarliqlirini resmiy bashlaydighanliqini jakarlighanidi.

“Firansiye awazi” ning 10-awghusttiki “Xitay rehberliri litwadiki elchisini qayturup kétidighanliqini jakarlidi, litwaningmu xitaydiki elchisini qayturup kétishini telep qildi” namliq xewiride bayan qilinishiche, teywenning litwada “Teywen” dégen nam bilen wakaletxana qurushidin ilgiri, xitay terep litwa hökümet da'iriliri bilen qayta-qayta söhbet élip barghan hemde buning “Ikki döletning menpe'etige ziyanliq” ikenlikini tekrar eskertken. Halbuki, litwa xitayning tehditlirige pisent qilmighan. Teywenning paytext riga shehiride “Teywen” dégen nam bilen wakaletxana qurushigha ijazet bergen. Buning bilen xitay bilen bolghan diplomatik munasiwitini krizisqa paturushqa jür'et qilalighan tunji yawropa döliti bolup qalghan.

Xitay hökümiti 10-awghust yazma bayanat élan qilip litwadiki elchisini qayturup kétidighanliqini jakarlighan hemde litwaningmu xitaydiki elchisini qayturup kétishini telep qilghan. Xitay bayanatta mundaq dégen: “Litwa hökümiti xitayning qayta-qayta söhbetlishishi we ortaq menpe'etni köydürmeslik toghrisidiki agahlandurushlirigha qarimay, teywen da'irilirining litwada ‛teywen‚ dégen namda wakaletxana qurushigha ijazet béridighanliqini jakarlidi. Bu ikki döletning diplomatik munasiwet qurush ehdinamisining rohigha tamamen xilap, xitayning igilik hoquqi we zémin pütünlükige qilin'ghan éghir derijidiki ziyankeshlik. Xitay hökümiti buninggha qet'iy qarshi turidu. Biz xitayning litwadiki bash elchisini qayturup kétishni qarar qilduq we litwaningmu xitaydiki bash elchisini qayturup kétishini telep qilimiz”.

Litwa-xitay munasiwetliridiki diplomatik buzulushning zor weqe hésablinidighanliqini tekitligen türkiyediki istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi bu heqte toxtalghanda, xitayning teywenning musteqilliqidin qattiq ensirewatqanliqini, buning üchün keskin tedbirlerni qollinishqa térishiwatqanliqini ipade qildi.

Xitayning bayanatida yene shundaq ibarilerge orun bérilgen: “Xitay terep litwa terepning xataliqlirini tüzitishini agahlanduridu, dunyada birla xitay bar, jungxu'a xelq jumhuriyiti hökümiti pütün xitaygha wekillik qilidighan birdin bir qanunluq hökümet. Bir xitay pirinsipi xelq'araliq munasiwette étirapqa érishken ölchem we xelq´ara jem'iyet qobul qilghan asasiy uqum, xitayning bashqa döletler bilen bolghan munasiwitining siyasiy asasi. Xitay hökümiti we xelqining wetenning birlikini emelge ashurush iradisi qilche tewrep qalmaydu. Döletning igilik hoquqi hem zémin pütünlükini qoghdashtiki qizil siziqqa chéqilishqa bolmaydu. Biz teywen da'irilirinimu agahlandurimiz, teywen musteqilliqi peqetla bir ejel yolidur, xelq'arada bölgünchilik qilishqa urunush heriketliri hergiz netijige érishelmeydu”.

Bu bayanattin xitayning neqeder bi'aram bolghanliqini körüwélishqa bolidighanliqini eskertken gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi perhat muhemmidi ependi, aldi bilen litwa xelqining jasariti toghrisida qisqiche toxtilip ötti. U sözide Uyghurlarning litwa xelqige nisbeten chongqur bir hörmiti barliqini, bashqa yawropa döletliriningmu litwadin ülge élip, xitay bilen bolghan munasiwetlirini islah qilishini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Eynek” zhurnili 10-awghust élan qilghan “Xitay litwaning bash elchisini qoghlap chiqardi” namliq xewerde hemde “Dunya” géziti élan qilghan “Kichik litwaning xitay bilen qarshilishishi” namliq xewerlerde bayan qilinishiche, litwaning xitayni bir chetke qayrip qoyup teywen bilen bolghan munasiwetni kücheytishi shundaqla yawropa ittipaqigha eza döletlerni ikki yildin buyan xitay bilen bolghan munasiwettin agahlandurushni dawamlashturup kélishi yawropa ittipaqigha belgilik tesir körsetmektiken.