Yonah daymond: “Xitay hökümitining Uyghurlarni millet süpitide yoq qilmaqchi bolghanliqi ashkara boldi”

Muxbirimiz eziz
2021.08.27
Yonah daymond: “Xitay hökümitining Uyghurlarni millet süpitide yoq qilmaqchi bolghanliqi ashkara boldi”
Photo: RFA

Xitay hökümiti teshkilligen “Ilmiy xadimlar” we “Siyasiyonlar” ötken birnechche yildin béri Uyghur diyaridiki “Térorluqqa qarshi turush kürishi” jeryanida hasil qilghan “Tejribiliri” ni yekünlep: “Térorluqni tüp yiltizidin yoq qilish üchün az sanliq milletlerning nopusini ‛elalashturush‚ ni emelge ashurush lazim,” dep xulase chiqarghan idi. Buningdiki “Nopusni elalashturush” ning tebiri heqqide herqaysi “Mutexessisler” élan qilghan maqalilarde xitaylarning Uyghur diyaridiki nopus nisbitini ashurush barliq siyasiy mesililerni hel qilishning achquchi, déyilgen idi. Bundaq bir nezeriyiwi xulasining otturigha chiqishi némidin dérek béridighanliqi hemde mushu xil yétekchi idiyening tesiride Uyghur diyaridiki irqiy qirghinchiliqning qandaq dawam qiliwatqanliqi washin'gton shehridiki “Komunizim qurbanliri xatire fondi” ning tetqiqatchisi, doktur adryan zénzning 24-awghustta resmyy élan qilin'ghan “Uyghurlarning nopus üstünlükini özgertish qurulushi: béyjing da'irilirining jenubiy shinjangdiki nopusni elalashturush istratégiyesi heqqide tehlil” namliq ilmiy maqalisida toluq sherhilendi. Mezkur maqalini neshr qilghan “Teylor we fransis guruhi” qarmiqidiki “Ottura asiya tekshürüshi” zhurnili shu kündin bashlap bu maqalini tor boshluqida heqsiz tarqatti hemde téximu köp kishilerning nöwette dawam qiliwatqan ‍uyghur qirghinchiliqini chüshinishige qolayliq yaritip berdi.

Maqale élan qilin'ghandin kéyin herqaysi sahediki mutexessisler bes-beste buni hembehirlep, özlirining bu heqtiki qarashlirini ipade qildi. Féysbok, tiwéttér we ündidar sehipiliride otturigha chiqqan bu heqtiki alqishlar mezkur maqalining heqiqetenmu kishini qayil qilarliq pakitlar asasida yézilghanliqini ishare qilatti. Shular qatarida en'gliyediki nottingxam uniwérsitétining proféssori rayan sam “Bu maqalini oqup chiqqanda xitay da'irilirining Uyghurlar heqqidiki axirqi nishanining néme ikenliki xitaylarning öz bayanliridin melum bolidu,” dep körsetti. Shuningdek zhurnal tehriratining mezkur maqalini heqsiz qilip torda élan qilghanliqigha apirin oqudi.

Ilmiy saheningmu bu doklatni qizghin alqishlighanliqi melum. “Rawol wallénbérg kishilik hoquq merkizi” ning qanun meslihetchisi yonah daymond ependi bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda, buning emeliyette 2021-yili mart éyida “Yéngi liniye instituti” élan qilghan Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki mexsus doklatta otturigha qoyulghan pikirlerni téximu küchlük halda testiqlaydighanliqini alahide tekitlidi.

“Emeliyette men bu maqalini birnechche ay ilgirila oqughan idim. Ésimde qélishiche, buningda doktur adryan zénz nahayiti achquchluq bolghan bayqashlar arqiliq xitay hökümitining jenubiy shinjang rayonida Uyghurlargha qarshi ijra qiliwatqan siyasetlerni qandaq ibariler bilen yögep kétiwatqanliqini chiwerlik bilen sherhilep bergen. Bolupmu xitay hökümitining bu ibarilerdiki ‛esebiylik‚, ‛dölet bixeterlikige tehdit‚, ‛térorluq‚ dégenlerni qollinishi emeliyette xitay hökümitining Uyghurlarni basturush we qamash nishani qiliwatqanliqi heqqide otturigha chiqqan ilgiriki bayanlarning toghra ikenlikini delilleydu. Bu maqalining yene bir muhim we achquchluq bolghan ehmiyiti shu yerdiki, uningda Uyghurlar merkezlik we topliship olturaqlashqan jenubiy shinjang rayoni xitay hökümitining we ular yallighan alimlarning asasliq diqqet nishani bolghan. Bu nishan boyiche bu rayonlardiki Uyghurlarning nopus üstünlükini töwenlitish bash wezipe qilinidu. Hazir bolsa biz qirghinchiliq heqqidiki siyasiy ibarilerning köplep otturigha chiqiwatqanliqini körmektimiz. Bu ibarilerde qirghinchiliq xahishi éniq halda tekitliniwatidu. Bu pakitlar men ilgiri qelem tewritishke ishtirak qilghan doklatta éytilghan qirghinchiliq heqqidiki qarashlarning toghra ikenlikini téximu küchlük shekilde delilleydu. Biz u doklatta 50 nechche mutexessisning pikrini alghan. Ularning hemmisi birdek nöwette xitay hökümitining Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchliq qiliwatqanliqini mu'eyyenleshtürgen idi. Bolupmu xitay hökömitining bir qatar siyasetler arqiliq Uyghurlarni bir millet süpitide yoq qiliwétishni qandaq emelge ashuriwatqanliqini éniq otturigha qoyghan idi.”

Yonah ependining qarishiche, adryan zénzning maqalisidiki merkiziy témilardin bolghan “Uyghurlarning nopus üstünlükini töwenlitish emeliyette xitay hökümitining térorluqning aldini élishidiki bir muhim chare bolup qéliwatidu” dégen qarash xitay hökümiti ijra qiliwatqan nöwettiki irqiy qirghinchiliqni yolluq qilip körsitishning nezeriyiwi asasi hésaplinidiken. Bu menidin alghanda, bu xuddi xitay hökümiti ilgiriki waqitlarda “Uyghur térorluqi” ning menbesini Uyghurlardin we chet eldiki “Düshmen küchler” din izdigendekla bir hadise iken.

“Köpligen mutexesisler we alimlarning bayanlirida bayatin siz tilgha alghan Uyghurlarning hemde Uyghur nopusining xitay döliti üchün ‛dölet bixeterlikige tehdit peyda qilghuchilar‚ bolup qalghanliqi we buninggha qarita xitay dölitining qandaq siyasetlerni ijra qiliwatqanliqi sherhilep ötülgen. Hazir bolsa xitay hökümiti bir pütün Uyghur millitining mewjutluqini ashkara halda ‛tehdit‚ dep qarimaqta. Shuning üchün ular Uyghur nopusini elalashturush yaki ularning nisbitini töwenlitish charilirini qolliniwatidu. Bu xil meqsetlerni közligen téxnikiliq ibariler emiliyette nurghun kishilerni qaymuqturup, ularni bir pütün Uyghurlarning heqiqetenmu tehdit ikenlikige ishendürüp qoyidu. Shundaqla xitay hökümiti ijra qiliwatqan Uyghur nopusining nisbitini töwenlitish chariliri, jümlidin mejburiy tughut cheklesh tedbirliri, Uyghurlarni lagérlargha qamash we türmilerge yollash qatarliqlarning ‛heqliq‚ ikenlikini testiqlaydu. Chünki bu xil mentiqe boyiche bolghanda Uyghurlarning mewjutluqi xitay dölitige mushu yosunda bir qorqunch we tehdit bolghaniken, döletning bir qatar charilerni ijra qilip Uyghurlardin ibaret bu ‛tehdit‚ ni yoq qilishi pütünley ‛yolluq‚ bolup qalidu.”

Doktur adryan zénzning bu maqalisi resmiy élan qilin'ghandin kéyin her sahediki pa'aliyetchilerningmu qizghin alqishigha érishti. Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa bu heqte radiyomiz ziyaritini qobul qilip, xitay da'irilirining ashkara mustemlikichilik tüsi alghan “Ijabiy” ibariler arqiliq özlirining irqiy qirghinchiliq qilishtek qebih nishanini perdazlimaqchi bolghanliqini eyiblidi. Shuningdek “Sherqiy türkistandiki bu irqiy qirghinchiliq nöwette insani'iyet jem'iyitige we ularning exlaq sistémisigha bir chong sinaq boldi,” dédi

Adryan zénzning bu maqalisi Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki yazmilarning yene bir yéngi pellisi, dep qariliwatqanliqi melum. 2021-Yili mart éyida “Yéngi liniye instituti” élan qilghan Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki mexsus doklat nöwette Uyghurlarning béshigha kéliwatqan zulumlarning dunyaning bashqa jayliridiki zulumlardin tüptin perqliq bolghan hemde toluq menidiki “Irqiy qirghinchiliq” tüsini alghan herket ikenlikini körsitip bergen idi. Emdilikte bolsa adryan zénzning bu maqalisi bu heqtiki bayanlarni téximu toluqlap, buni xitay hökümitining özliri élan qilghan höjjetler asasida téximu mukemmel yorutup berdi. Shuning bilen birge xitay hökümitining Uyghurlarni téz sür'ette asmilatsiye qilip yoqitiwétishning omumiy pilanini tüzüp bolghanliqini körsitip berdi.

Xitay hökümiti ene shu yosunda Uyghurlarni qirghin qilishni qanunlashturmaqchi boluwatqanda, buni qandaq qilip tosush mesilisi nurghun kishiler bash qaturiwatqan ishlarning biri bolup qéliwatqanliqi melum. “Yéngi liniye insituti” ning aliy tetqiqatchisi émiliy préy xanim bu heqte söz bolghanda, xelq'ara sahede xitay hökümitini qollash dolquni mu'eyyen salmaqni teshkil qiliwatqanliqini alahide tekitleydu. Shundaqla buning üchün xelq'ara jemiyetni bu xil qirghinchiliqning éghir paji'eliridin xewerdar qilish we terbiyeleshning muhimliqini alahide tekitleydu.

“Ikkinchi dunya urushidin buyan biz bekmu köp irqiy qirghinchiliqning yüz bergenlikini körduq. Gerche ‛emdi qaytilanmaydu‚ dégen tarixiy sho'ar otturigha qoyulghan bolsimu, emma bu hal ru'anda, iraq, bérma qatarliq jaylarda yene yüz berdi. Emdi buningdiki eng éghir misallar xitayda körülüwatidu. Chünki xitay pul we hoquq arqiliq hemmini hel qilishqa urunup kéliwatidu. Qaraydighan bolsaq xitay birleshken döletler teshkilati supisida nurghun döletlerni ‛sétiwaldi‚. Yene bezilerni bolsa bozek qilish yaki tehdit sélish arqiliq sizghan siziqi boyiche mangduriwatidu. Chünki hazir xitayda pul we hoquq mewjut. Shundaq bolghanliqi ‍üchün nurghun döletler Uyghurlarni hémaye qilish ornigha xitay hökümitini qollash mewqeside ching turiwatidu. Chünki ularning hemmi'isi emiliyette xitayning yüz milyonlighan amérika dolliri meblegh sélishi bedilige xitaygha ‛sétilip ketti‚. Buning bilen xelq'ara ehdinamiler bir yaqqa qayrilip qélip, xitayning dégenliri ‛heqliq‚ bolup kétiwatidu. Shuning üchün bizning xelq'ara jemiyetni mushundaq bir ashkara qirghinchiliq qiliwatqan döletning qoltuqida terleshtin özini tartishqa chaqiriq qilishimiz bek muhim. Méni désingiz men téximu köp hökümetlerning, bolupmu qirghinchiliqning aldini élish heqqidiki xelq'araliq ehdinamilerge imza qoyghan döletlerning öz wedisige uyghun halda xitay hökümitining bu xil qirghinchiliqigha qarshi ornidin dest turushini ümid qilimen.”

Melum bolushiche, xelq'ara jemiyetning, shundaqla herqaysi hökümetlerning Uyghur qirghinchiliqi heqqide sistémiliq melumatlargha ige bolushi, shuningdek bu qirghinchiliqning emiliyette eyni waqittiki yehudiylar zor qirghinchiliqidin héchqandaq qélishmaydighan “Is-tüteksiz qirghinchiliq” ikenlikini körüp yétishi üchün mushu xildiki mexsus doklatlar alahide muhim qimmetke ige, dep qaralmaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.