B d t ning “Islam wehimisi” mejliside Uyghurlar mesilisi munazire qozghidi

B d t ning nyu-york shehiridiki bash shtabida chaqirilghan 2023-yilliq tunji nöwetlik “Xelq'ara islam wehimisige qarshi küresh küni” ni xatirilesh mejliside sehnide olturghanlar. 2023-Yili 15-mart, nyu-york.

Birleshken döletler teshkilati (b d t) 2022-yili mexsus qarar élip her yili 15-mart künining “Xelq'ara islam wehimisige qarshi küresh küni” qilip békitilgenlikini élan qilghanidi. Ular bu künni tallashta 2019-yili 15-mart küni “Aqlar üstünlüki” nezeriyesining zeherlishige uchrighan brénton tarrant (Brenton Tarrant) ning yéngi zélandiyening krayistchurch (Christchurch) shehiridiki ikki meschitte jüme namizigha toplan'ghan musulmanlardin 51 kishini étip öltürüshi, 40 kishini éghir yaridar qilishidek térrorluq hujum weqesini xatirileshni meqset qilghanidi.

2023-Yilliq tunji nöwetlik “Xelq'ara islam wehimisige qarshi küresh küni” ni xatirilesh mejlisining pewqul'adde pa'aliyiti 10-mart küni b d t ning nyu-york shehiridiki bash shtabida chaqirildi. Bu qétimqi xatirilesh mejlisining re'isi, pakistanning tashqi ishlar ministiri bilawal butto zerdari (Bilawal Bhutto Zardari) aldi bilen söz aldi. U sözide islam dinini chüshenmeslik, bolupmu islam dini bilen islam tonigha oriniwalghan kishilerning qilmishini perqlendürmeslik heqqidiki xata chüshenchiler sewebidin kélip chiqqan islam heqqidiki türlük endishiler we wehimiler, shuningdek islam dinigha bolghan öchmenlikning insaniyet dunyasigha élip kéliwatqan paji'elirini eng töwen chekke chüshürüshning muhimliqini alahide tekitlidi. Uning qarishiche, tinchliq we öz'ara hörmet pirinsipi asasidiki islam dini “11-Séntebir weqesi” din kéyin téximu ilgiriligen halda bashqilarni kemsitish, zorawanliq we öchmenlik qilishning sewebige aylandurup qoyulghan. Netijide islam dinini térrorluq bilen baghlap chüshinish sewebidin téximu köp paji'eler otturigha chiqishqa bashlighan. Emma bu xil éghir aqiwetler izchil dunyaning diqqitidin mustesna bolup kelgen.

un.org

B d t ning bash katipi antoniyo guttérés (António Guterres) mu shu qatarda söz aldi. U nuqtiliq qilip ötken yillardin buyan dunya miqyasida ewj éliwatqan islam wehimisining hazir öchmenlik uruqi térishta muhim rol oynawatqanliqini, “Islam” sözining menbesi “Tinchliq” meniside ikenlikini, emma bu heqtiki ziyade wehime sewebidin bu heqtiki chüshenchilerning chette qéliwatqanliqini tekitlesh bilen birge dunya jama'itining bu xil selbiy yüzlinishke qol qowushturup qarap turushigha bolmaydighanliqini tilgha aldi. U “Qur'an kerim” ning “Tewbe” sürisidin neqil keltürüp “Yéqinqi yillarda sersan bolup yürgen we panahliqqa éhtiyajliq bolghan musapirlargha eng zor derijide ishikini achqanlar islam elliri boldi, halbuki ikki milyard musulman hazir bir qisim kishilerning neziride qorqunch we wehimining menbesi bolup qaldi” dep körsetti.

un.org

Bu qétimqi yighinda söz qilghan wekillerning biri xitay wekili boldi. Xitay wekil nöwette xitay hökümitining öz'ara hörmet pirinsipi boyiche ish körüwatqanliqini, xitayning islam wehimisini tügitish saheside aktip ish körüp, islam dunyasi bilen qoyuq alaqe ornitiwatqanliqini, xitayning herqachan “Héchqandaq bir medeniyet yaki xelq bashqa bir medeniyet yaki xelqtin üstün” dep qarimaydighanliqini, shuningdek özlirining izchil bashqa medeniyet we xelqlerge hörmet bildürüp kéliwatqanliqini tilgha aldi.

Halbuki xitay wekil tilgha almighan Uyghurlargha xas medeniyet, milliy kimlik we islam dini kimlikini weyran qilish urunushliri amérika hökümitining b d t diki da'imiy turushluq bash elchisi linda grénféyld (Linda Thomas-Greenfield) xanimning éghzidin otturigha qoyuldi. U nöwettiki islam wehimisining xetiri we ziyanlirini tilgha élish bilen birge xitay hökümitining qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni sadir qiliwatqanliqini, bu jeryanda Uyghurlarning milliy we diniy kimlik sewebidin eng zor derijide ziyankeshlikke uchrighanliqini alahide otturigha qoydi. Shuningdek “Xelq'ara jem'iyet bu qebihliklerni eyibblishi, xitay hökümiti lagérlargha qamalghanlarni tézdin qoyuwétishi lazim” dep körsetti.

un.org

Emma söz nöwiti özige kelmigen bolsimu xitay wekilliri derhal buninggha naraziliq bildürdi. Ular sözide “Uyghurlarning qirghin qilinishi dégenler pütünley amérika toqup chiqqan asassiz eyibleshtin bashqa nerse emes. Qirghinchiliq qilghanlar heqqide söz qilish toghra kelse amérika öz waqtida indiyanlarni qirip tashlighan, shuningdek süriye, afghanistan we iraqta ayallar we balilarni öltürgen. Ularning shinjang mesilisini destek qilip turup dölitimizning yüzige qara chaplishigha qet'iy qarshi turimiz” dégenni alahide tekitlidi.

Xitay hökümitining mushu xildiki muqamni towlishi tunji qétimliq ish emes bolup, ular ilgirimu amérika we bir qisim gherb ellirining özliri köchüp kelgen jaylardiki yerlik ahalini qirghin qilghanliqini destek qilip özlirini aqlashqa urunup kelgenidi. Bolupmu gherb dunyasi ortaq halda “Tarixtiki bir qétimliq zor xataliqimiz” dep ten alghan bu ishlarni xitay hökümitining Uyghurlarni qirghin qilishini yolluq qilip körsitishke destek qilishi izchil herqaysi mutexessislerning tenqidige uchrap kéliwatqanliqi melum. Bu heqte söz bolghanda musteqil siyasiy analizchi ilshat hesen bu xildiki mentiqining héchqandaq logikiliq asasqa ige emeslikini, buning peqet siyasiy aldamchiliqtin bashqa nerse emeslikini alahide tekitleydu.

Melum bolushiche, aldinqi yilliri “Islam wehimisi” toghrisida xatire kün békitish mesilisi otturigha qoyulghanda xitay birinchi bolup buninggha awaz qoshqan hemde mushundaq bir xatire künni békitishning muhimliqini tekitligen. Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa shu waqitta bu heqte söz qilip “Sherqiy türkistanda islam dinigha we Uyghurlargha jeng élan qilghan bir hökümetning mushundaq bir teshebbusni otturigha qoyushi qara yumurdin bashqa nerse emes” dégen idi. Bu heqte söz bolghanda ilshat hesen “Bu hal xitay hökümitining ikki yüzlimilikte qaysi derijige bérip yetkenlikini körsitidu” dédi.

Melum bolushiche, xitay hökümiti islam dunyasini kontrol qiliwélish arqiliq özlirining “Islam wehimisi” saheside ülgilik rol oynawatqanliqini pesh qiliwatqan bolsimu, nöwette ularning bu jehettiki “Siyasiy oyunliri” dunyani aldiyalmaydu, dep qaralmaqta.