Se'udi erebistanda qéchip yürgen Uyghur muhajiri hemdulla weli xelq'ara jem'iyetning yardem qilishini telep qildi

Bu yil 2-ayda türkiyedin se'udi erebistan'gha ömri hejge bérip, türkiyege qaytalmay se'udi erebistanda qélip qalghan we se'udi saqchilirining tutqun qilip, xitaygha qayturup bérish xewpige duch kelgen Uyghur muhajiri hemdulla welining bixeterlik weziyitide hazirgha qeder héchqandaq özgirish bolmighan. U 10-noyabir ziyaritimizni qobul qilip, özining dawamliq qéchip yürüwatqanliqi, xelq'ara jem'iyetning uning se'udi erebistandin türkiyege qaytip kélishi üchün yardem qilishini telep qildi.

Uning tekitlishiche, u 9-ayning axirlirida se'udi erebistan paytexti riyad shehirige bérip, b d t musapirlar mehkimisining riyadtiki ishxanisi bilen körüshken bolsimu, emma ulardin héchqandaq jawab kelmigen. Uning tekitlishiche, u amérikaning se'udi bilen sözliship, özini se'udi erebistandin chiqirip qoyushini ümid qilidiken.

Hemdulla weli: “Méning hazirqi ehwalimni qandaq désingiz, bir adem sirttin yémek-ichmek ekirip bériwatidu. Öydin chiqmay olturuwatimen. Méning ehwalim mushu. Hazir manga 4 ay boldi, qachqanning yaqi mushundaq yashawatimen. 9-Ayning 28-küni riyadqa bérip, b d t musapirlar ishxanisidikiler bilen körüshken. Uningdin kéyinki ehwalim téximu éghirlashti. Burun ögzige chiqip anche-munche hawa yégili bolatti. Lékin hazir riyadtin kelgili bir ay boldi, bir ayning yaqi kün körmey yashawatimen”, dédi.

Se'udi erebistanning 2019-yildin bashlap ömri hej üchün sayahet wizisini yolgha qoyushi muhajirettiki Uyghur musapirlirida ömri qilip, diniy perizini ada qilish ümidini kücheytken. Emma bu ümid xitay pasportidiki Uyghurlar üchün se'udi erebistanda tutqun qilinip, xitaygha qayturup bérilishtek bixeterlik mesilisinimu keltürüp chiqarghan. Hemdulla welining BILDürüshiche, umu sayahet wizisi bilen ömrige barghan bolup, u se'udi erebistanning “Uyghurlarni xitaygha qayturmasliqqa wede qilghanliqi” heqqidiki xewerlerge ishinip, yolgha chiqqaniken.

Hemdulla weli mundaq dédi: “Se'udi hökümiti sayahet wizisi bilen ömri qilishni yolgha qoyup, 50 nechche döletke yolni qolaylashturiwetti. Xitayghimu shundaq wizini bergen. Men deslepte Uyghurlargha bixeter emes, bular Uyghurlarni tutuwélishi mumkin, dep oylap barmay turghan. Peqet prézidént tramp kelgende ‘Uyghurlar xeterlik ehwalda, Uyghurlarni qayturuwétish ishi bolmisun’ dégen. Shu dégenlik bilen men sel qarap bu yerge keptimen”.

Biz 10-noyabir se'udi erebistanning b d t da turushluq elchisining axbarat emeldari tufful xanimgha téléfon qilip, se'udi hökümitining hemdulla abduweli we Uyghur musapirlar mesilisidiki inkasini soriduq. U so'alimizni yazma ewetishimizni telep qildi. Biz uninggha yazma so'alimizni ewetken bolsaqmu, biraq hazirgha qeder jawab kelmidi.

Pa'aliyetchilerning tekitlishiche, Uyghurlar ottura sherq döletlirige barghanda bixeterlikni 1-orun'gha qoyushi kérek iken. Kanadadiki Uyghur pa'aliyetchi memet toxti ependi, ottura-sherqtiki bu döletlerde Uyghurlarni tutup, xitaygha qayturup bérishtek qéliplashqan bir siyasiy telwilik barliqini BILDürdi. U: “Se'udi erebistan hökümitining u yerge barghan Uyghurlarni hemmisini bolmisimu, xalighanche tutup, xalighanche xitaygha ötküzüp bériwatqanliqi bir ré'alliq. Shunga qérindashlar bixeterlikni 1-orun'gha qoymisa bu döletlerde xitaylargha qayturushtek bir siyasiy telwilik bar” deydu.

Memet toxtining tekitlishiche, ottura sherq döletliride panahlan'ghuchilarni qoghdaydighan héchqandaq bir méxanizm yoq iken. Memet toxti mundaq dédi: “Jenwe ehdinamisige qol qoymighan döletlerning köpchiliki ottura sherq rayonida. Bu döletler birinchisi, panahlan'ghuchilar ehdinamisini qobul qilmighan, ikkinchisi, qobul qilghan bezi döletler ehdinamide panahlan'ghuchilargha bérilgen heq-hoquqlarni kapaletke ige qilidighan ichki qanun chiqirip, uni ijra qilidighan méxanizminimu qurmighan”.

Hemdulla weli ilgiri ürümchide “Hediye” markiliq kiyim-kéchek karxanisi qurup, Uyghur milliy kiyim-kécheklirini tikip satqan. Lékin uning ilgiri sürüshiche, yerlik da'iriler 2014-yili uning karxanisini kiyim-kécheklirining “Milliy xasliqi” seweblik taqighan iken. Hemdulla weli mundaq deydu: “Ürümchide tijaret qilattim. Shawshimén bilen abliz dasada dukinim bar idi. On nechche adem ishleydighan tikküchilik dukini. Bashqilarghimu ish qildurattim. Shundaq qilip ishim yaxshi mangghan. Qolumda 40-50 adem nan yeytti. Hediye, dégen markida kiyim-kéchek chiqirattuq. 2012-Yili kiyim tikish mashinilirimni, dukandiki mallarni bir qétim epchiqip ketti. Chünki men milliy kiyim-kéchek chiqirattim”.

Se'udi erebistan bilen xitayning intayin zich bixeterlik hemkarliqi bar bolup, se'udi erebistan weli'ehdi, shahzade muhemmed bin salman 2019-yili 2-ayda xitayni ziyaret qilghanda xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitini qollap, uning “Térrorluq” we “Radikalliq” qa qarshi turush hoquqi barliqini tekitligen. Radi'omiz yéqinda se'udi erebistan hökümitining yéqinqi bir qanche yil ichide az dégende 4 Uyghurni xitaygha qayturup bergenlikini delilligenidi.