Kishilik hoquq teshkilatliri se'udi erebistan da'irilirini tutqun qilin'ghan ikki Uyghurni xitaygha qayturmasliqqa chaqirdi

Se'udi erebistan bixeterlik da'iriliri 20-noyabir küni mekke-mukerremning misfila mehellisidiki bir öyge basturup kirip, bu öyde olturushluq ikki Uyghur musapirini tutqun qilghan. Tutqunlarning biri, bu yil 2-ayda se'udi erebistan'gha ömri hejge bérip korona wirusi seweblik türkiyege qaytalmay turup qalghan hemdulla weli, yene biri 2006-yildin béri se'udi erebistanda turush ruxsiti, yeni iqamet bilen yashap kéliwatqan nurmuhemmet rozi bolup, ularning her ikkilisi türkiyening uzun muddetlik turush ruxsiti ( iqamiti) bar Uyghur musapirliridur.

Hemdulla weli bu yil 7-aydin béri se'udi erebistan amanliq da'iriliri teripidin iz-dériki qiliniwatqan bolup, u chégradin chiqsa tutqun qilinip xitaygha qayturup bérilishtin ensirep qéchip yürgen. Se'udi da'irilirining uni xitay elchixanisining telipige bina'en izdewatqanliqi melum idi. Se'udi erebistandiki bir shahitning bildürüshiche, yerlik saqchilar tutqunlarni se'udi erebistan bixeterlik xadimlirining tutqanliqini bildürgen.

Bu shahit 23-noyabir ziyaritimizni qobul qilip: “Shu küni (ularni) tutup apirip shugh walide bir saqchixana bar, mawular bu saqchixanini dölet bixeterlikning saqchixanisi, deydu. Shu saqchixanida soraq qiliptu. Shu yerde soraq qilip bolup jiddege yötkep kétiptu”, dédi. U yene se'udi bixeterlik xadimlirining nurmuhemmet rozi ijare élip olturghan misfila mehellisidiki öyige 20-noyabir sham bilen xupten ariliqida bésip kirgenliki, ular bésip kirgende hemdulla bilen nurmuhemmet her ikkisining öyde ikenlikini bildürdi.

Melum bir ottura sherq dölitidiki weqedin xewerdar yene bir Uyghurning qeyt qilishiche, nöwette tutqunlar jidde shehiridiki briman türmisige qamalghan bolup, ular adwokat teklip qilghan.

U mundaq dédi: “Erebistanda bir adwokatni tutunglar, dégen gep boyiche axshamdin béri adwokat izdep bir adwokat tapqan. U adwokat ‛bir terjiman bolsa yaxshi bolidu, terjiman bolmisa bolmaydu‚ dédi. Shuning bilen axshamning yaqi terjiman izdep bir qanche ademler bilen körüshsek biri men qilip bérey terjimanliqni dédi. Emma hazirghichilik hemdullalar bilen körüshmidi. ‛heriketke ötimiz‚ dédi, emma hazirghichilik héchqandaq xewer yoq. Ular ikkisi hazir briman, deydighan bir türme bar iken jiddide, shu yerde hazir. Tünügünki xewerde ‛téxi sora qilmay turuwatidu‚ dégen. Bügün téxi xewer yoq”.

Hemdulla bilen nurmuhemmetning tutqun qilinishi derhal kishilik hoquq teshkilatlirida endishe qozghighan. Kishilik hoquq közitish teshkilatining xongkongda turushluq aliy derijilik tetqiqatchisi maya wang, se'udi da'irilirining tutqunlarni néme üchün tutqun qilghanliqigha chüshenche bérishini we tutqunlarning xitaygha qayturulmasliqigha kapaletlik qilishini telep qildi.

U 23-noyabir radiyomizgha ewetken yazma bayanatida mundaq dégen: “Biz hemdulla weli we nurmuhemmet rozining xitaygha mejburiy qayturulushidin endishe qilimiz. Ular qayturulsa, ten jazasigha uchrash we mejburiy ghayib qiliwétishtek jiddiy xewpke duch kélishi mumkin. Biz se'udi hökümitini tutqunlarning hazirqi halitini ashkarilashqa, ularning néme üchün qolgha élin'ghanliqigha chüshenche bérishke, ular qiyin-qistaqqa uchrash xewpi bolghan xitaygha qayturmasliqqa kapaletlik qilishqa charimiz”.

Türkiyediki Uyghur kishilik hoquq teshkilatlirining tekitlishiche, tutqunlarning her ikkiliside türkiyening uzun muddet turushluq iqamiti bar bolup, buninggha türkiye hökümitining arilishishini, ularni türkiye qayturup kélishini ümid qilidiken. Türkiyediki “Sherqiy türkistan kishilik hoquq közitish jem'iyiti” ning bash katipi nurettin izbasar 23-noyabir ziyaritimizni qobul qilip, bu toghrisida türkiye tashqi ishlar ministirliqigha xet yazghanliqi, ularning enqerede turushluq se'udi erebistan elchixanisi bilen körüshüshini telep qilghanliqini bildürdi.

Türkiye tashqi ishlar ministirliqining türkiye-xitay munasiwiti qoyuqliship, türkiyening se'udi erebistan bilen bolghan munasiwiti yirikliship ketken mezgilde bu mesilige arilishishni xalash-xalimasliqi melum emes. Hemdulla welining bir qanche hepte ilgiri radi'oyimizning ziyaritini qobul qilghanda bildürüshiche, u türkiyening se'udi erebistandiki elchixanisi bilen alaqiliship, özining türkiyege qaytip kélishige yardem qilishini ötün'gen. Lékin türkiye elchixanisi uninggha yardem qilalmaydighanliqini bildürgen.

Nurettin izbasarning ashkarilishiche, ular yene se'udi erebistan elchixanisi bilenmu alaqiliship, Uyghur tutqunlirining ehwalini sürüshtürmekchi iken. Nurettin izbasar se'udi elchixanisi bilen körüshse, hemdulla bilen nurmuhemmetning néme üchün tutqun qilin'ghanliqigha chüshenche bérishni, ularni xitaygha qayturmasliqni, ularning türkiyege qaytip kélishige yol qoyushni telep qilidighanliqini bildürdi.

Biz shu munasiwet bilen 23-noyabir se'udi erebistanning b d t da turushluq wekilining ishxanisigha xet yézip, ularning Uyghur tutqunlar mesilisidiki inkasini soriduq. Se'udi erebistan wekilining axbarat emeldari tufful xanim téléfonda muxbirimizgha “Men sizning élxétingizni tapshurup élip, méning xizmetdashlirimning birige ewetip berdim. U sizge jawab qayturidu. Chünki bu mesile uning bashqurush da'iriside” dep körsitip, xizmetdéshining so'alimizgha bügün yazma jawab béridighanliqini bildürgen bolsimu, lékin hazirgha qeder jawab kelmidi.

Se'udi erebistan da'irilirining burunmu az dégende 4 neper Uyghurni xitaygha mejburiy qayturuwetkenliki ashkarilinip, kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrighanidi. Kishilik hoquq közitish teshkilatidiki maya wangning tekitlishiche, hazir torda 20 dölet guruhining bashliqlar yighinigha sahibxaniliq qiliwatqan se'udi erebistanning yuqiriqi ikki Uyghurni xitaygha qayturushi xelq'ara qanunlargha xilap iken.

U 22-noyabir tiwéttirda élan qilghan bu heqtiki bayanatida, “Se'udi erebistandek özini musulman dunyasining rehbiri, deydighan bir döletning da'iriliri Uyghurlarni musulman bolghanliqi üchün jazalaydighan shinjanggha qayturushi heqiqeten chöchüterlik ish” dégen.