“дунядики әркинлик 2025” : һәқләр һамийлиқидики җапалиқ күрәшләр

Баш шитаби вашингтон шәһиригә җайлашқан “әркинлик сарийи” 26-февралда елан қилған “дунядики әркинлик 2025” темисидики доклат 2024-йили 1-январдин 31-декабирғичә дуня миқясидики демократийә саһәсидә көрүлгән әң йеңи тәрәққиятларни хуласиләш билән һәрқайси саһәниң зор диққитини қозғиди. Мәзкур доклат хитайни өз ичигә алмиған җайлардики демократийәгә беғишланған болуп, хитай һәққидики доклат йилда айрим бир топлам шәклидә елан қилинип кәлмәктә.

Доклатта көрситилишичә, дуня миқясидики демократийә өткән 19 йилда уда әң зор дәриҗидә чекиниш басқучини баштин кәчүргән. Болупму дуняниң һәрқайси җайлиридики пуқралар сиясий һәқләр вә пуқрави әркинликтин бәһримән болушта изчил давам қилип кәлгән начарлишиш вәзийитигә дуч кәлгән. Доклатта бу әһвал ихчам қилип, “бу хил начарлишишни кәлтүрүп чиқарғучи әң муһим амиллар сиясийонларниң сайлам мәзгилидики зорлуқ паалийәтлири, давам қиливатқан қораллиқ тоқунушлар, зулум вә һакиммутләқликниң ямрап кетиши” дәп көрситилгән.

Демократийә саһәсидики чекиништә явро-асия райони әң гәвдилик болуп, әзәрбәйҗан, таҗикистан вә түркмәнистан “начарниң начири” дәп баһаланған. Қирғизистан вә русийәму “демократийә әң начар” болған дөләтләр тизимликигә елинған. “әркинлик сарийи” бу җайларни қисқа қилип, “әркинлик болмиған дөләтләр” дәп хуласә қилған. Түркийә демократийә муһити тик сизиқ бойичә начарлишип маңған алдинқи қатардики он дөләтниң бири қатариға тизилған. Болупму түркийәдики сиясий һәқләр вә пуқрави әркинликниң начарлишиши буниңдики әң гәвдилик мәсилә қатарида әскәртилгән.

Буларға селиштурғанда, тәйвән юқири номур билән (94 номур) японийәдин қалсила асия қитәси бойичә иккинчи орундики “әркин дөләт” ләр қатаридин орун алған. Доклатта бу тоғрисида мәхсус тохтилип, “тәйвәндики һаяти күчи урғуп ташқан демократийә системиси 2000-йилидин буян һакимийәтниң тинч шәкилдә тапшурулушиға, шуниңдәк пуқрави әркинликниң қоғдилишиға шараит һазирлиди” дейилгән.

Демократийә саһәсидики мукәммәллик җәһәттә америка қошма шитатлири (а қ ш) алдинқи йилларға қариғанда зор дәриҗидә илгирилигән, дәп қаралған. Доклатта көрситилишичә, 2024-йилидики америка пирезидентлиқ сайлими әркин, баравәр вә ишәнч асасида тамам болған. Шундақ болсиму сайламға чүшкүчиләрдин доналд трамп икки қетим суйиқәсткә учрап, өлүм хәвпидин аман қалған. Демократийәниң җари болушида толуқ 100 номур алған бирдинбир дөләт финландийә болуп, йеңи зеландийә, норвегийә вә шиветсийә айрим-айрим һалда 99 номур алған.

Мәзкур доклат елан қилинған күнниң өзидә, йәни 26-феврал күни “әркинлик сарийи” бу мунасивәт билән мәхсус тор муһакимә йиғини чақирип, доклатта оттуриға қоюлған бәзи мәсилиләрни музакирә қилған.

“әркинлик сарийи” ниң муавин пирезиденти анни бояин (Annie Boyajian) бу һәқтә тохтилип, алди билән бу йилқи доклатниң адил болуши үчүн буниңда һечқандақ һөкүмәтниң тәсири болмаслиқни әмәлгә ашурғанлиқини алаһидә әскәрткән. Униң қаришичә, дуня миқясидики демократийәниң бу йосунда начарлишип меңишиға қарши турушниң әң үнүмлүк йоли һәммила тәшкилат, җәмийәт вә шәхсләрниң бу хилдики демократийәни вәйран қилиш қилмишлириға қарши дәст орнидин туруши һесаблинидикән. Чүнки қурбан бәрмигәндә бу хилдики күрәшниң нәтиҗисини көрүш мумкин әмәс икән.

“ташқи сиясәт” журнилиниң обзорчиси носмот гадамоси (Nosmot Gbadamosi)му шу қатарда сөз елип, хитайниң нөвәттә дуня демократийәсини вәйран қилишта әң актип рол еливатқанлиқини алаһидә әскәртти. Униң қаришичә, хитай һөкүмитиниң бу җәһәттики ролини африқа қитәсидә әң рошән көрүвалғили болиду. Болупму хитайниң “қәрз дипломатийәси” африқа дөләтлирини хитайниң беқиндисиға айландуруп қоюштин башқа техиму муһими рәқәмлик назарәт, сөз әркинликини боғуш, сиясий һәқләрни дәпсәндә қилиш қилмишлириға дағдам йол ачқан. Хитайниң қәрз бәргән ғайәт зор мәблиғи нигерийә, гана қатарлиқ дөләтләрниң назарәт механизмиға сәрп қилинип, тор бихәтәрлики, иҗтимаий таратқу қатарлиқ саһәләргичә кеңәйгән; йәрлик ахбаратлар болса буни “тәрәққият” дәп тәшвиқ қилишқа өткән.

Бу йилқи доклатниң апторлиридин бири, “әркинлик сарийи” ниң тәтқиқатчиси яна гороховская (Yana Gorokhovskaia) ханим алаһидә әскәрткән бир нуқта шуки, демократийәни вәйран қилғучи күчләрниң мухбирларға һуҗум қилишни даимлиқ паалийәт қиливелиши болған. Униң қаришичә, бу бир түрлүк чегра һалқиған зулум болуп, демократийәгә қилинған бузғунчилиқларни паш қилғучи мухбирларға түрлүк йоллар арқилиқ зиянкәшлик қилиш һакиммутләқ дөләтләргә ортақ болуп кәлгән. Бу җәһәттә хитай, русийә қатарлиқлар изчил түрдә охшап кетидиған васитиләрни қоллинип кәлмәктикән.

“әркинлик сарийи” ниң хитай һәққидики 2025-йиллиқ доклати айрим нәшир қилинидиған болуп, нөвәттә бу доклатниң ахирқи хуласә қисми җиддий тәйярлиниватқанлиқи мәлум.