“Xitaydiki islam wehimisi” namliq yighinda némiler otturigha qoyuldi?

Türkiye büyük millet mejlisi ezasi, merhum alp'arslan türkeshning qizi, ayyüje türkesh xanim sözlewatidu. 2024-Yili 5-iyul, jenwe

“Siler her küni peqet étiqadinglar we kimlikinglar sewebidinla kemsitilish hem qorqunch ichide oyghan'ghanliqinglarni tesewwur qilip béqinglar. Bu qorqunch asiyadiki, bolupmu Uyghur élidiki milyonlighan musulmanlar üchün achchiq ré'alliq. 1949-Yili xitay kommunistliri bu rayonni ishghal qilghandin buyan, Uyghurlar erkin nepes élip baqmidi. Uyghurlar bilen türkler ortaq diniy étiqadtiki kishilerla emes, belki ortaq medeniyet miraslirigha we ortaq qan sistémisigha ige qérindashlardur. Shunga, biz barliq amallar bilen Uyghurlarning bu heqliq dawasini qet'iy qollaymiz! ”

Bu, türkiye parlaméntining ezasi, türk milliyetchilirining meniwi dahiysi, merhum alip arslan türkeshning qizi ayyüje türkesh xanimning 5-iyul küni jenwediki b d t bash ishtabida ötküzülgen “Xitaydiki islam wehimisi” namliq sinliq yighinida sözligen sözidur.

Ayyüje türkesh xanim yene mundaq dédi: “Biz bügün bu jem'iyetning uligha tehdit sélipla qalmay, belki yene adalet we barawerlik wedimizge xiris élip kéliwatqan jiddiy mesile heqqide awaz chiqirish üchün kelduq. Uyghurlar 1949-yildin bashlap erkin nepes élip baqmidi. Xitay xelq'ara weziyettin ustiliq bilen paydilinip, pütün Uyghur xelqige ‛térorchi‚ qalpiqi kiydürdi. Shu zéminning igisi bolghan Uyghurlar nöwette yoqilish xewpige duch kéliwatidu. Uyghurlarning musulmanliq kimliki xitay hökümitining basturush we kontrolluq nishanigha aylandi”.

Uyghur herikiti teshkilatining bashliqi roshen abbas xanimmu söz qilip, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan sistémiliq we pilanliq irqiy qirghinchiliqi, shundaqla xitayning Uyghurlarning normal diniy pa'aliyetliri we adetlirini “Diniy ashqunluq” qa baghlap basturushqa urunuwatqanliqini tekitlep ötti.

Bu yighin 2009-yilidiki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning 15-yilliq xatire künige, b d t ning jenwediki ishtabida 56-nöwetlik kishilik hoquq kéngishi chaqiriliwatqan mezgilge toghra kelgen. Jenwediki b d t bash ishtabining aldida d u q teripidin mexsus resim körgezmisi échilghan we namayish élip bérilghan. Namayishtin kéyin d u q re'isi dolqun eysa ziyaritimizni qobul qilip, bu yighin heqqide öz köz qarashlirini radiyo anglighuchilar bilen ortaqlashti.

RFA/Hebibulla Izchi

Bu yighinda hindonéziye musulman yashlar teshkilatining re'isi, dunya islam ittipaqi malaysiya shöbisining bash katipi adlan el aturi özining Uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqidiki doklatini sundi. U, xitayning yalghuz Uyghurlarghila emes, hetta malaysiya, hindonéziye qatarliq döletlerdiki islamgha we musulmanlargha tehdit peyda qiliwatqanliqini tekitlep ötti.

U radiyomizning ziyaritini ayrim qobul qilghanda, hindonéziyediki musulman yashlar teshkilatining bundin kéyin Uyghur mesilisini hindonéziyede küntertipke élip kélishke tirishchanliq körsitidighanliqini bildürüp, mundaq dédi:

 “Biz hindonéziyede Uyghur mesilisini téximu kéngeytish we küntertipke élip kélish üchün ma'arip we ijtima'iylishish yoli bilen pa'aliyet élip bériwatimiz. Bügünki bu munber biz üchün intayin muhim, chünki biz bu yerde yüz bériwatqan ishlarni bilish we bildürüsh arqiliq, b d t da öz dölitige wekillik qiliwatqan kishilerning közini échishqa tirishimiz. Bügünki ré'alliq shuki, Uyghurlarning weziyiti heqiqetenmu qorqunchluq. Buni bashqilargha bildürüsh, bolupmu hindonéziyede küntertipke élip kélish bekmu muhim. Xitayning u rayondiki basturush siyasiti we Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqanliqi bir ré'alliq! ”

RFA/Hebibulla Izchi

Amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizining diréktori abdulhakim idris ependi, sherqiy türkistan dawasini islam dunyasidiki eng köp nopusni teshkil qilidighan sherqiy jenubi asiya döletliride anglitishning bekmu muhimliqini tekitlep ötti.

Malaysiyaliq adwokat, malaysiya aliy sot mehkimisi bashliqining yardemchisi, doktor muhd xeyrul enwer ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Méningche, bu pa'aliyet intayin muhim, bolupmu sherqiy türkistanda yüz bériwatqan paji'elerni ashkarilashta bundaq pa'aliyetler eng ünümlük teshwiqat wasitisi bolalaydu. Biz bu yerde, yeni b d t bash ishtabida her bir dölet wekillirining Uyghurlar wetinide yüz bériwatqan zulumlargha ochuq-ashkara pozitsiye bildürüshini ümid qilimiz. Men shexsen malaysiya bilen hindonéziyening ilgiri b d t Uyghurlarni qollashqa wede bérip kéyinche bu wedisidin yéniwalghanliqidin bekmu epsuslinimen, biz köpchilik bilen birlikte Uyghurlar weziyitining yaxshilinishini körüshni xalaymiz” .

Yighin qatnashchiliri birdek, bu qétimqi yighin xelq'ara weziyet nuqtisidin alghandimu, shundaqla ötküzülgen waqit nuqtisidin éytqandimu, intayin ehmiyetlik bolghanliqini bildürüshti. Bu yighinda malaysiya wekili “Xitayning Uyghurlargha yürgüzgen basturush siyasitini islam düshmenliki” dep atighan bolsa؛ hindonéziye musulman yashlar teshkilatining re'isi adlan el atori “Hindonéziye musulmanlar nopusi köp sanliqni igileydighan dölet bolush süpiti bilen, Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qarshi turush we Uyghurlarni qoghdash mejburiyiti bar” dep tekitligen.