Kanada köchmenler ministirliqi: “Uyghurlarni qobul qilish ‛qedem basquchluq hem éhtiyatchanliq‚ bilen élip bérilmaqta”

2023-Yili 3-ayda, kanada parlaménti 10 ming Uyghur musapirini kanadagha orunlashturush pilanini mutleq köp awazda maqullap, hökümetning resmiy xizmet küntertipige qoyghan.

Kanadaning 10 ming Uyghur musapirini kanadagha orunlashturush pilanining béjirilish qedimining asta boluwatqanliqigha da'ir xewerlerge qarita, kanada köchmenler, musapirlar we wetendashliq ministirliqi 19-séntebir radiyomizgha yazma bayanat ewetip inkas qayturdi.

Yazma bayanatta, Uyghur musapirlirining iltimasining dawamliq qobul qiliniwatqanliqi, béjiriliwatqanliqi we qobul qilin'ghan musapirlarning kanada jem'iyitige maslishishi üchün zörür bolghan orunlashturush mulazimetlirige érishidighanliqi bildürülgen. Kanada köchmenler, musapirlar we wetendashliq ministirliqining bayanatchisi mishél kalbért (Michelle Calbert) xanimning 19-séntebir muxbirimizgha ewetken bu heqtiki yazma bayanatida qeyt qilinishiche, musapirlarning salametliki we bixeterliki seweblik qedem basquchluq we éhtiyatchanliq bilen bashlan'ghan qobul qilish xizmitining xetersiz we izchilliqi namayan bolghan haman, yollash hem qobul qilish ishi téximu köpeytilidiken.

Kanada köchmenler, musapirlar we wetendashliq ministirliqi, kanadaning 10 ming Uyghurni orunlashturush pilani bashlan'ghan bolsimu, emma bezi kanada taratquliri bilen kishilik hoquq pa'aliyetchilirining bu ishning ilgirilesh qedimining asta boluwatqanliqi heqqide talash-tartish qiliwatqan, eger bu ish bundaq asta sür'ette dawamlashsa 2024-yilliq pilanning toluq emeliylishishidin endishe qiliwatqan bir peytte, radiyomizning so'allirigha jawab bérip bu bu yazma bayanatni ewetti.

Nöwette kanadaning bu yil yanwar éyidin bashlap yolgha qoyushqa bashlighan 10 ming Uyghurni kanadagha orunlashturush pilanining resmiy ijra qilinishqa bashlan'ghinigha 9 aydin éship qalghanliqi melum. Igilishimizche, qobul qilish xizmiti bashlan'ghan bolsimu, emma hazirgha qeder birer Uyghurning kanadagha qedem qoymasliqi, qobul qilish xizmitining bekmu asta boluwatqanliqigha da'ir gumanlarni téximu kücheytken.

Halbuki, kanada köchmenler, musapirlar we wetendashliq ministirliqi yazma bayanatida körsitilishiche, qobul qilish xizmitining “Éhtiyatchanliq we qedem basquchluq” halda élip bérilishi, 3-döletlerdiki Uyghur musapirlirining bixeterlik mesilisi bilen munasiwetlik iken. Bayanatta mundaq déyilgen: “Kanada 3-dölette yashaydighan we qoghdashqa mohtaj bolghan Uyghur we bashqa türkiy musulmanlirini bixeter panagah bilen teminlimekte. Iltimaslar qobul qiliniwatidu we béjiriliwatidu. Iltimasi testiqlan'ghan kishiler orunlashturush mulazimitige ériship, ularning kanadaning shara'itigha we turmushqa maslishishigha yardem bérilidu. Bizning eng muhim wezipimiz, xitaygha qayturulushtin qorqup yashawatqan chet eldiki Uyghur we bashqa türkiy musulmanlirining bixeterliki hem xatirjemlikidur. Shunglashqa biz bu jehettiki xizmitimizni qedem basquchluq hem éhtiyatchanliq bilen bashliduq. Bu usulning bixeterliki we izchilliqi éniq bolghan haman, biz hemkarlashquchilirimiz bilen birlikte yollash we qobul qilishni köpeytimiz. Tirishchanliqimizni asta-asta we estayidilliq bilen bashlaymiz. Bu usulning bixeter we imkaniyetlik sijilliqi bayqalghan haman, biz hemkarlashquchilar bilen birlikte ewetish we qobul qilishni köpeytimiz.”

Bu kanada parlaméntining 2023-yili 3-ayda 10 ming Uyghur musapirini kanadagha orunlashturush pilanini mutleq köp awazda maqullap, hökümetning resmiy xizmet küntertipige qoyghandin béri, kanadada köchmenler, musapirlar we wetendashliq ministirliqining tunji qétim taratqulargha 10 ming Uyghurni qobul qilish xizmitining tereqqiyat ehwalidin melumat bérishidur. Halbuki, kanada fédératsiye hökümitining 2023-yili élan qilghan kanadaning 2024-we 2026-yilliq musapir qobul qilish pilani ichige, 10 ming Uyghurnimu kirgüzgenliki, shundaqla kanada parlaméntigha 10 ming Uyghurni qobul qilishning konkrét pilanlirini sun'ghanliqi melum.

Kanadadiki Uyghur musapirlar pilanigha arilishiwatqan kishilik hoquq teshkilatlirining bildürüshiche, ular bu yilning axirlirigha qeder deslepki basquchta qobul qilin'ghan 500 dek Uyghurning kanadagha yétip kélishini kütmekte iken. Kanada “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ene shu teshkilatlarning biri. Memet toxti 18-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, nöwette kanada hökümitining 50-60 tek iltimasning resmiyitini püttürüp kanadaning türkiyede turushluq elchixanisigha ewetkenlikini bildürdi. Lékin memet toxtining qeyt qilishiche, resmiyet buningliq bilen axirlashqanliqtin dérek bermeydiken. Axirqi basquchta, kanada elchixanisi musapirlarni söhbetke chaqirip, ularning kimlikini mu'eyyenleshtürüsh, salametlik tekshürüshi élip bérish we barmaq izi élishtek bir qatar resmiyetler béjirilidiken. Halbuki, kéreklik resmiyetlerning toluq béjirilip, 500 Uyghur musapirining bu yil ichide kanadagha qedem qoyushigha bu yilning kéyinki yérimidiki cheklik waqitning imkan bérish-bermesliki melum emes iken.

Kanada ra'ul wolénbérg kishilik hoquq merkizining qanun meslihetchisi yunah di'amond (Yunah Diamond)ning qarishiche, kanada hökümiti Uyghur musapirlirini qobul qilish pilanining tereqqiyatidin kishilerni waqtida xewerlendürüp turushi kérek iken.

Yunah di'amond 19-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq didi: “Kanada köchmenler, musapirlar we wetendashliq ministirliqi hem kanada hökümiti, kishilerni kanadagha qobul qilinidighan az dégende 10 ming Uyghurning qobul qilinish pilanining emeliylishish ehwalidin waqtida xewerdar qilip turushi kérek.” yunah di'amondning qarishiche, 2024-yilliq pilan kéchikmekte bolup, buning kéchikishi xitaygha qayturulushtin endishe qilip turghan 3-döletlerdiki Uyghurlar üchün yaxshi emes iken. Yunah di'amond mundaq dédi: “2024-Yili kanadagha téxi héchkim kelmidi, bu ish kéchikiwatidu. Buning némidin dérek béridighanliqi, bu pilan'gha qandaq iltimas qilish, uning Uyghurlar üchün qandaq ehmiyiti barliqini Uyghurlargha chüshendürüshte hökümet bek kéchikti. Shübhisizki, ottura asiya we türkiye qatarliq döletlerdiki Uyghurlarning xitaygha qayturulup jazalinishtin qorqush wehimiside yashawatqanliqi nahayiti éniq.”

Kanada köchmenler, musapirlar we wetendashliq ministirliqining bildürüshiche, ular xelq'ara muhitning murekkepliki we özgirishchanliqi seweblik janliq waqit jedwili qollanmaqta iken. Shunga ular iltimas qilghuchilarni xeterge qoymasliq üchün, qobul qilish xizmitining tereqqiyatidin yenimu ilgirilep uchur bérelmeydighanliqini éytqan. Bayanatta mundaq déyilgen: “Biz meshghulat qiliwatqan murekkep, mölcherligili bolmaydighan we özgirip turidighan xelq'araliq muhit sewebidin, janliq emeliyleshtürüsh waqit jedwili qollanduq. Bu usul bizge we shériklirimizge iltimas qilghuchilarning oxshimighan éhtiyaji we ehwaligha jawab qayturushta heriketchanliq ata qilmaqta. Bizning birinchi muhim wezipimiz, Uyghur we bashqa türki musulmanlirining bixeterlikidur. Shunglashqa, biz hazir qiliwatqan xizmitimiz heqqide téximu ilgirilep uchur bilen teminliyelmeymiz, chünki bu ziyankeshlikke uchrishi asan bu kishilerni téximu xeterge muptila qilidu.”

Halbuki, “Kanada Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxti, sür'etning asta boluwatqanliqini étirap qilsimu, emma bu yil ichide 500 Uyghurning kanadagha yétip kélishige ümidwar ikenlikini qeyt qildi. Uning körsitishiche, sür'etning asta bolushigha bashqa amillar tesir körsetmekte iken. Lékin “Ra'ol wollénbérg kishilik hoquq merkizi” diki yunah di'amond, kanadaning musapirlar mesilisi uning sighimchanliqigha emes, belki hökümetning siyasiy iradisige munasiwetlik mesile ikenlikini tekitlimekte. Yunah di'amond mundaq deydu: “Kanadadiki musapirlar mesilisi uning sighimchanliq mesilisi emes, belki hökümetning siyasiy iradisige munasiwetliktur. Shunga hökümet bu ishta özining iradisini ayan qilishi kérek. Bu yerde shu nerse qobul qilinmaydu, yenyi bu ish parlaméntta birdek awaz bilen maqullan'ghan teqdirdimu, emma bu Uyghurlargha xata signal bermesliki, choqum toluq ijra qilinishi kérek. Hökümet buning némidin dérek béridighanliqi, kelgüsi ikki yilda bu sanni qeyerdin toluqlaydighanliqigha téxi chüshenche bermidi. Shunga hökümet san, resmiyet basquchi we waqit jedwili qatarliq jehetlerde éniq bolushi kérek. Halbuki, bu ish bek kéchikip ketti”.

Kanada parlaménti 2023-yili 2-ayda, xitayning ziyankeshlikige uchrap chet ellerde sergerdan bolup yürgen az dégende 10 ming Uyghurni kanadagha orunlashturush qararini mutleq köp awazda maqullap, bu jehette hökümetke hoquq bergen. Hakimiyet béshidiki libérallar partiyesidin bolghan parlamént ezasi samér zuberi teripidin sunulghan bu qarar layihesi, hökümet kabénti, libérallar partiyesi we konsérwatiplarni öz ichige alghan bashqa öktichi partiye parlamént ezaliriningmu birdek qollishigha érishken idi.

Halbuki, mezkur qarar layihesini sun'ghuchi libérallardin bolghan parlamént ezasi samér zuberining ilgiri washin'gtonda Uyghur jama'itige qilghan bir qétimliq sözide qeyt qilishiche, bu pilan da'irisidiki Uyghurlar ziyankeshlikke uchrighuchi bolsimu, emma ularning yenila qattiq bixeterlik tekshürüshini qobul qilishi telep qilinidiken. U shu qétimqi sözide “Bu kishilerning bixeterlik mesilisi bolmasliqini mu'eyyenleshtürüshimiz kérek” dégen idi.