Канаданиң бир назарәт аппарати уйғурларға аит әрзләрни бир тәрәп қилишта әзмилик қилиш билән әйибләнди

Канада парламентида ечилған йиғиндин көрүнүш. 2021-Йили 25-январ, оттава, канада.

Канададики “уйғур һәқлирини һимайә қилиш қурулуши” ни өз ичигә алған 28 тәшкилат өткән йили 4-айда, канаданиң ширкәтләрни назарәт қилиш органиға, ширкәтләрниң уйғур мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини канадаға импорт қиливатқанлиқи, канада һөкүмәт аппаратлириниң мәвҗут қанунларға асасән болсиму бу хил мәһсулатларни йетәрлик чәклимәйватқанлиқиға аит 13 түрлүк әзр-шикайәттә болған иди. Нөвәттә, канаданиң ширкәтләрни назарәт қилиш ривизийә органи (Canadian Ombudsman for Responsible Enterprise), бу әрз-шикайәтләргә бир йил болған болсиму, лекин уни бир тәрәп қилишта әзмилик қилиш, хизмәттә үнүмдар болмаслиқ билән әйибләнмәктә.

Кишилик һоқуқ тәшкилатлири канаданиң ширкәтләрни назарәт қилиш ривизийә органиға өткән йили 4-айда сунған әрз-шикайитидә канададики кийим-кечәк тиҗарити билән шуғуллинидиған 12 ширкәт үстидин әрз сунуп, бу ширкәтләрниң канадаға импорт қилған мәһсулатлириниң уйғур мәҗбурий әмгики билән болған алақисини тәкшүрүшни тәләп қилған. Әрз-шикайәттә костко, гәп, хюго бос, найки, лариф лорен, зара, дезил, гәсс, леви-страус, волмарт қатарлиқ ширкәтләр үстидин әрз қилинған иди.

Канададики “уйғур һәқлирини һимайә қилиш қурулуши” ниң иҗраийә дериктори мәмәт тохтиниң қәйт қилишичә, бу әрзгә бир йил болған болсиму, лекин канаданиң ширкәтләрни назарәт қилиш ривизийә органи бюкратлиқ рәсмийәтләрни вә “һаҗәтсиз” мәхпийәтликләрни баһанә қилип, уларниң сунған әрзи үстидин тәкшүрүш елип беришта үнүмдар болмиған.

Нөвәттә бу мәсилә канада таратқулириниңму диққитини қозғиған. Канаданиң “йәр шари почтиси” гезити 11-априлдики санида бу мәсилигә алаһидә орун берип, канада ширкәтлирни назарәт қилиш ривизийә органиниң канада ширкәтлириниң чәт әлдики қилмишлирини назарәт қилишта үнүмсизлик билән әйиблиниватқанлиқини хәвәр қилған. “йәр шари почтиси” ниң қәйт қилишичә, бу орган һазирға қәдәр әрз-шикалйәтләрдин бириниңму тәкшүрүшини пүттүрүп болмиған.

Канада ширкәтләрни назарәт қилиш ривизийә органиниң кишилик һоқуқ тәшкилатлири тәрипидин әйиблиниши, канада авам палатаси мәҗбурий әмгәкни чәкләшкә аит бир қанун лайиһәсини мақуллаш алдида турған бир вақитта оттуриға чиққан. S-211 Намлиқ бу қанун лайиһәси өткән йили канада кеңәш палатасида мақуллинип, авам палатасиға сунулған. Мәзкур қанун лайиһәсиниң мушу ай ичидә авам палатасидиму мақуллинип, рәсмий қанунға айлинидиғанлиқи қәйт қилинмақта.

Бу қанун лайиһәси бәзиләрниң қоллишиға еришкән болсиму, бирақ бәзиләр бу қанун мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини тосашта күчлүк әмәс, дәп қарши чиққан.

Канададики мәкдоналд лавриер иниститутиниң алий тәтқиқатчиси, адвокат сараһ таийч, бу қанун уйғур районида ишләпчиқирилған мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириниң канадаға киришини тосушта йетәрлик әмәс, дәп қарайдиған мутәхәссисләрниң биридур.

У 11-април бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда мундақ диди: “бу қанун лайиһәси ширкәтләргә импорт мәһсулатлирини дөләт органлириға мәлум қилиш мәҗбурийити йүкләйдиған бир қанчә қанун лайиһәлириниң бири. Шуңа, бу қанун бойичә ширкәтләр импорт қилған мәһсулатлирини билдүрүши керәк. Бу қанун йоқтин яхши. Әгәр у иҗра қилинса, мәлум ишларға ярисиму, әмма йетәрлик әмәс. Чүнки у пәқәт тезлитиш мәҗбуритила йүкләйду.”

Униң ейтишичә, нөвәттә йәнә бир қанун лайиһәси кеңәш палатасиниң музакирә басқучида болуп, бу қанун лайиһәси уйғур районида ишләпчиқирилған буюмларниң мәҗбурий әмгәк мәһсулати әмәсликигә капаләтлик қилиш мәсулийити йүкләйдикән.

Сараһ таийч, бу қанун лайиһәси өзлири үмид қилидиған лайиһә икәнликини, лекин һазирқи S-211 намлиқ қанун лайиһәси уларниң үмидини ақлиялмайдиғанлиқини билдүрүп, “биз юқиридәк бир қанун лайиһәсини күтимиз, бу хил лайиһә бизниң ‍арзуйимиз, лекин һазирқи бу лайиһә һечқандақ йәргә апармайду” деди.

Канаданиң йеңи қанун чиқирип, мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләш талаш-тартиши, “уйғур һәқлирини һимайә қилиш қурулуши” ға ‍охшаш тәшкилатлар канада хитайниң “уйғур мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини төкмә қилип сетиш базири” ға айлинип қалғанлиқи, һөкүмәтниң буниңға қарита кәскин тәдбир алмиғанлиқини тәнқид қиливатқан бир вақитта оттуриға чиқти.

Сараһ таийчниң ейтишичә, әгәр канада уйғур мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләштә сәмимий болса, американиңкигә охшаш яки униңдинму күчлүк қанун чиқириши керәк икән.

Сараһ таийич мундақ диди: “биз арзу қилидиған қанун алдини елиш характерлик болуши керәк. Американиң ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ бар. Бу қанун уйғур районида ишләпчиқирилған мәһсулатларға қарита алдини елиш характеригә игә. Канаданиңму мушуниңға охшаш күчлүк қануни болуши, уйғур районидин кәлгән мәһсулатларға қарита алдини елиш характерлик тәдбир қоюлуши, мәһсулат импорт қилмақчи болған ширкәтләр мәһсулатиниң уйғур мәҗбурий әмгикидә ишләпчиқирилмиғанлиқини испатлиши керәк. Бу хил күчлүк қанун бу мәсилини һәл қилишта үнүмлүк болиду.”

Мәмәт тохтиниң 11-април бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда ейтишичә, уйғур мәҗбурий әмгики мурәккәп һәм чигиш мәсилигә айланған болуп, канаданиң һазирқи мәвҗут қанун-түзүм вә дөләт аппаратлири бу мәһсулатларни чәкләштә йетәрсиз қалмақта икән. Мәмәт тохти буниң үчүн канада дөләт аппаратлириниң функитсийәси күчәйтилиши, канаданиң техиму күчлүк қанунларни чиқирип, дөләтниң мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләш механизимини техиму үнүмдарлиққа игә қилиши керәкликини билдүрди.

Канада, америка-мексика-канада арисидики “шималий америка сода шәртнамиси” ға асасән мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләшкә вәдә бәргән. Бу келишим 2020-йилдин башлап рәсми күчкә игә болған. Америка сода вәкили катерин тай өткән йили канадада зиярәттә болғанда канада сода министири марий ни вә мексика сода министири билән көрүшүп, уларға уйғур мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләш тоғрисида бесим ишләткән.

Кәтерин тай, “мәҗбурий әмгәк мәсилиси, хитай билән болған содидики бирдин-бир мәсилә болмисиму, лекин шинҗаң вә хитай миқясидики уйғурларға тутулған муамилини нәзәрдә тутқанда җиддий бир мәсилә” икәнликини ейтқан иди.