Канада парламент әзалири хитайға җаза тәдбири қоллиниш тоғрулуқ музакирә елип барди

Мухбиримиз җәвлан
2021-06-04

Канада парламент әзалири хитайға җаза тәдбири қоллиниш тоғрулуқ музакирә елип барди

Канаданиң консерватиплар партийәсидин болған парламент әзаси, авам палатаси канада-хитай мунасивәтлири комитетиниң әзаси гарнет җенюс.

Social Media

Канада парламенти хитайниң уйғурларға йүргүзүп кәлгән җинайитини ирқий қирғинчилиқ дәп тонуғандин бери канада парламенти канада һөкүмитиниму бу җинайәтни "ирқий қирғинчилиқ" дәп атап, әмәлий һәрикәт қоллинишқа чақирип кәлгәниди. 6-Айниң 2-күни канада парламенти ташқи ишлар вә хәлқара тәрәққият комитети хитайниң мәзкур комитетниң муавин рәиси, канада парламент әзаси майкол чоңға җаза йүргүзгәнликини қаттиқ әйбләш, уйғурларға елип бериватқан ирқий қирғинчилиқ җинайитигә қарши җаза тәдбири қоллиниш, җүмлидин 2022-йиллиқ бейҗиң қишлик олимпек мусабиқисини байқут қилиш тоғрулуқ музакирә елип барди вә канада һөкүмитини хитайниң җинайитигә давамлиқ сүкүт қилмаслиқи, америка дөләт мәҗлисиниң йолида меңип, уйғурларниң һәқ-һоқуқини қоғдашқа мунасивәтлик бирәр қанун лайиһәси түзүш вә уни иҗра қилишқа чақирди.

Канаданиң консерватиплар партийәсидин болған парламент әзаси, авам палатаси канада-хитай мунасивәтлири комитетиниң әзаси гарнет җенюс алди билән хитайниң канада парламент әзаси майкол чоңға җаза чәклимиси қойғанлиқини әйблигәндин кейин мундақ деди: "һалбуки, бу җазалар хитайниң хәлқара билән ойнишиватқанлиқини вә хитайни җазалашниң муһимлиқини испатлап бәрди. Хитай компартийәси чидимай қалғачқа өч алғуси кәлди. Бизниң бу йәрдә тутқан мәйданимиз хитайда йүз бериватқан ишларға тәсир көрситиду, бәлки пүтүн дуняниң пикир еқимиға тәсир көрситиду. Дуняда хитайға охшаш нопуси әң көп вә иқтисади 2-орунда туридиған бир дөләт хәлқи аләмниң алдида ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқанда, әң илғар техникиларни ишлитип пүтүн бир милләтни вәйран қиливатқанда, дуня "қайта йүз бәрмисун" дегән бу паҗиәниң йүз беришигә қарап турди. Бундақ вәзийәттә канада парламентиниң һәрикәт қоллиниш мәҗбурийити бар иди. Һелиму яхши, парламентимиз һәрикәт қолланди. Канада парламенти бу җинайәткә тунҗи болуп қарар бәргән парламент болуп қалди. Униңдин кейин голландийә, әнгилийә, литва қатарлиқ дөләт парламентлири уйғурларға йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиқни етирап қилди, йәнә башқа дөләтләрму қарарлар елиши мумкин. Американиң икки қетимлиқ һөкүмити хитайниң уйғурларға елип барған җинайитини ирқий қирғинчилиқ дәп тонуди, башқа көплигән дөләтләрму бу қәбиһ дәпсәндичиликни тохтитиш үчүн йеңи тәдбирләрни қоллинишқа башлиди. Америка "уйғур мәҗбурий әмгәкниң алдини елиш қануни" ни түзди; хитайдики қул әмгики, әткәсчилик, ичкий әза содиси қатарлиқ җинайәтләрни чәкләш үчүн йеңи җазаларни йолға қойди. Шундақтиму биз демократик дөләтләрниң йәнила еғир уйқуда икәнликини вә һәрикитиниң толиму аста болуватқанлиқини көрдуқ. Әмма улар ойғанғанда, канада авам палатасиниң ирқий қирғинчилиқни етирап қилғанлиқ қарариниң демократик әлләрниң виҗданини ойғитип, пүтүн дуняда күчлүк тәсир пәйда қилиш җәһәттә муһим рол ойниғанлиқини һес қилди".

Парламент әзаси гарнет җенюс канада парламенти гәрчә кишилик һоқуқни қоғдаш җәһәттә нәтиҗә қазанған болсиму, һөкүмәтниң техи сүкүттә туруватқанлиқини билдүрүп мундақ деди: "биз канада һөкүмитиниму хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан җинайитини ирқий қирғинчилиқ дәп етирап қилдурушимиз, мал тәминләш линийәсигә мунасивәтлик қанун, сиясәт чиқирип, мәҗбурий әмгәккә мунасивәтлик малларни импорт қилишни чәклишимиз, қанун турғузуш арқилиқ ички әза оғрилиқи вә әткәсчилик җинайәтләргә зәрбә беришимиз керәк. Биз шәрқий түркистан, хоңкоң яки хитайниң һәр қандақ йеридики кишилик һоқуқ җинайәтчилиригә әмәлий җаза йүргүзүшимиз керәк. Биз йәнә канададики уйғур көчмәнлиригә, болупму аҗиз, таянчсиз уйғур мусапирлириға ярдәм беришимиз керәк. Канада өзиниң авазини чиқарди, парламент өзиниң авазини чиқарди, әмди нөвәт һөкүмәткә кәлди".

У йәнә хитайдики олимпек мусабиқисиға қатнишиш мәсилиси үстидә тохтилип мундақ деди: "биз һөкүмәткә бейҗиңда өткүзүлидиған олимпек мусабиқисиға вәкилләр өмики әвәтмәңлар дәватимиз. Әгәр улар өзиниң билгинини қилидиған иш болса, биз у мусабиқини башқа йәргә йөткәшни халаймиз. Әмма һөкүмәт чоқум өз мәйданини ениқ билдүрүши, талаш-тартиш астидики бир дөләтниң олимпек мусабиқисиға һөкүмәт вәкиллирини әвәтмәслики керәк."

Консерватиплар партийәсидин болған парламент әзаси, авам палатаси ташқий ишлар вә хәлқара тәрәққият комитетиниң муавин рәиси майкол чоң, хитайниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ җинайитини ашкарә тәнқидлигини үчүн хитай һөкүмити тәрипидин "хитайға бармаслиқ, хитай билән иқтисадий мунасивәт бағлимаслиқ" җазасиға учриғанлиқини, әмма буниң өзигә қилчә тәсир қилмайдиғанлиқини билдүргәндин кейин мундақ деди: "мәнму әнгилийә, явропа иттипақи вә башқа дөләтләрдики парламент әзалириға охшаш җазаға учридим. Мәнчә, бу җаза демократик әлләрни бир-биригә техиму йеқинлаштуриду, уларниң һөкүмәтлиригә техиму яхши һәмкарлишиш пурсити бериду. Хитайниң тәһдитигә тақабил туруш үчүн явропа иттипақи хитай билән түзгән мәбләғ селиш келишимизни тоңлатти; бир нәччә һәптә аввал австралийә һөкүмитиму хитай билән түзгән ‹бир бәлвағ бир йол' келишимини әмәлдин қалдурди. Мәнму канада һөкүмитиниң мушу пурсәттин пайдилинип хитайни җазалап, хитайниң игидаричилиқидики асия ул әслиһә мәбләғ селиш банкисиға пул төлимәсликини вә у банкиниң әзалиқидин чекинип чиқишини сораймән".

У йәнә уйғурлар мәсилисидә канада һөкүмитиниң муһим рол ойниши керәкликини тәкитләп мундақ деди: "хитайда уйғурларниң мәҗбурий һалда пахта вә пәмидур ишләпчиқиришиға селиниватқанлиқи испатланди. Буни хитай һөкүмити бир қоллуқ пиланлап қиливатиду. Канада һөкүмити чоқум йеңичә вә үнүмлүк тәдбир қоллинип, мәҗбурий әмгәктин кәлгән хитай мәһсулатлирини иморт қилишни чәклиши керәк. Хитай бүгүн бизниң хәлқимизгә, иқтисадимизға вә қиммәт қаришимизға тәһдит пәйда қилди, шуңа парламент вә һөкүмәт тәң һәрикәт қоллиниши керәк. Биз сүкүт қилсақ болмайду, биз наһайити тәстә қолға кәлгән демократийә, әркинлик вә кишилик һоқуққа болған әқидимизни, демократик түзүм вә қанунға болған ишәнчимизни йоқитип қойсақ болмайду".

Йиғинда канаданиң кубек партийәсидин болған парламент әзаси алексис канада парламенти, болупму канада һөкүмитиниң уйғурлар дуч кәлгән кирзисни һәл қилишқа көңүл бөлүши үчүн канада авам палатаси кишилик һоқуқ комитети өткән йил 3-айда оттуриға қойған 15 түрлүк тәклипни қайта оқуп өтти. У канада һөкүмитигә хитап қилип мундақ деди: "һазир бизниң баш министиримиз бу мәсилини қандақ аташни биләлмәй йүрүватиду, биз муһакимә қиливатқан бу мәсилә кичик мәсилә әмәс, бәлки ирқий қирғинчилиқ мәсилисидур, ирқий қирғинчилиқ бир инсанниң йәнә бир инсанға елип баридиған әң еғир җинайитидур. Һазир дуняниң һәр қайси җайлиридики инсанлар бу мәсилини муһакимә қилишиватиду. Әмма бизниң баш министиримиз билән ташқи ишлар министиримиз ирқий қирғинчилиқ дегән сөзниң мәнисини биләлмәй йүрүватиду. Һөкүмәт кишилик һоқуқтин ибарәт бу муһим мәсилидин өзини қачуруватиду. Улар кишилик һоқуқни қоғдаш үчүн тиришимиз дәйду, әмма бүгүнкидәк йиғинға қатнашмайду. Бизниң кишилк һоқуқ мәсилисини тонуш, уни қоғдаш вә һәрикәт қоллиниш мәсулийитимиз бар. Шуңа мән юқириқи тәклипләрни алаһидә әскәрттим. Һөкүмәт чоқум буниңға инкас билдүрүши керәк; һөкүмәтниң биринчи болуп қилидиған иши, хитайниң уйғурларға қаратқан җинайитини ирқий қирғинчилиқ дәп тонуш, андин шинҗаңға хәлқаралиқ тәкшүргүчи әвәтиш. Һөкүмәт уни ирқий қирғинчилиқ дәп атиса уйғур достлиримиз бир үмидкә еришиду, улар үмидкә муһтаҗ".

Йиғинда гарнет җенюс, майкол чоң, алексис брунел қатарлиқ парламент әзалири канада парламенти либераллар партийәсидин болған авам палата әзаси кевин леморокс консерватиплар партийәсидин болған парламент әзаси пәт келли, йеңи демократлар партийәсидин болған партийә әзаси петир җулян қатарлиқ парламент әзалириниң соаллириға җаваб бәрди. Мәлуматларға асасланғанда, канада парламенти ташқий ишлар вә хәлқара тәрәққият комитети (FAAE) йиғинда оттуриға чүшкән пикирләр доклат шәклидә канада парламентиға сунулидикән вә канада һөкүмитиниң хитайға қаратқан сияситигә тәсир көрситидикән.