Kishilik hoquq fondi: “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” üchün xitayni jawabkarliqqa tartish kérek”

Muhajirettiki Uyghurlar we Uyghur teshkilatliri “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ning 27 yilliqini xatirilewatqan künde, amérikadiki kishilik hoquq fondi (HRF)mu resmiy bayanat élan qilip, xitayning bu qanliq qirghinchiliqtiki jawabkarliqini sürüshte qilishni, ziyankeshlikke uchrighan we qurban bolghanlargha adalet bérishni telep qildi.

Kishilik hoquq fondi bu bayanatida, 27-yil ilgiri ghuljida yüz bergen bu qanliq basturushini “Qirghinchiliq” dep atighan. Bayanatta mundaq déyillgen:

“Bügün, 1997-yili 5-féwral ghuljida yüz bergen qirghinchiliqning 27 yilliqi. Eyni waqitta hökümetning diniy we milliy örp-adetlerni basturushigha naraziliq bildürüp, tinchliq bilen namayish qiliwatqan Uyghurlargha xitay qoralliq qismi rehimsizlerche oq chiqarghan. Shu küni yüzlerche kishi qolgha élin'ghan, yarilan'ghan we öltürülgen. Aldinqi esirning 90-yillirida, xitay kommunistik partiyisining ikkinchi qétimliq “Qattiq zerbe bérish” herikiti astida, Uyghurlarning medeniyet en'enisi bolghan “Meshrep” cheklen'gen. Meshrep bashchiliri we bir türküm ayallar du'a-tilawet qilish üchün yighilghan kishilerni öz ichige alghan minglighan kishini xalighanche qolgha alghan. 2014-Yili, xitay kommunist partiyisi Uyghur xelqining milliy, diniy we medeniyet kimlikini yoqitish we xitay nopusi arqiliq assimilyatsiye qilishni meqset qilghan üchinchi qétimliq ‛qattiq zerbe bérish‚ herikitini bashlidi. Kishilik hoquq fondi bu paji'eni eslesh üchün, xitay hökümitidin ghulja qirghinchiliqida ziyankeshlikke uchrighanlar üchün jawabkarliq we adalet telep qilidu we bügün dawam qiliwatqan Uyghur qirghinchiliqini derhal toxtitishqa chaqiridu”.

Xitay hökümitining “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ni xatirilesh künide dunyaning her qaysi jaylirida boluwatqan namayish we eyibleshlerdin qattiq bi'aram bolghanliqi melum.

2024-Yili 2-ayning 5-küni, türkiyediki xitay elchixanisi mexsus bayanat élan qilip, xitayning bu tarixiy jinayitini inkar qilishqa urun'ghan. Mushundaq bir waqitta, dunyadiki nopuzluq xelq'araliq kishilik hoquq teshkilati bolghan kishilik hoquq fondi élan qilghan bu bayanatning élan qilinishi muhim ehmiyetke ige dep qaralmaqta we tor dunyasida köplep hembehirlenmekte.

Bash shtabi nyu york shehirige jaylashqan kishilik hoquq fondi “5-Féwral ghulja qirghinchiliqini xatirilesh néme üchün muhim dep qaraysiler?” dégen so'alimizgha élxet arqiliq jawab qayturup mundaq dédi:

“1997-Yili 2-ayning 5-küni, minglighan Uyghurlar yighilip, xitay da'iriliri teripidin tutup kétilgen meshrep yétekchilirini qoyup bérishini telep qildi. Eyni waqitta, xitay kompartiyisi Uyghurlarning medeniyet sen'iti we örp-adetlirini mujessemligen en'eniwi pa'aliyiti bolghan meshrepni chekligenidi. Buninggha qarshi qozghalghan tinch namayishni xitay qoralliq qismi qanliq basturdi, yüzligen Uyghurlar tutqun qilindi, qamaqlargha élindi, yene nurghun Uyghurlar bu seweblik yaridar qilindi yaki öltürüldi”.

Jawab xette, Uyghurlar üstidin irqi qirghinchiliq dawam qiliwatqan bügünki künde, xelq'ara jem'iyetning ghulja qirghinchiliqigha adalet telep qilishining téximu muhimliqi tekitlinip mundaq déyilgen:

“Bügünki künde, xitay kommunistik partiyisi Uyghurlarning en'eniwi örp-adetlerni chekliwetti, xitay örp-adetlirini mejburiy tangdi, Uyghurlarni özlirining en'eniwi pa'aliyetlirige qatnashqanliqi üchünla keng kölemde tutqun qildi. Kishilik hoquq fondi shu qétimliq qirghinchiliqta qaza qilghanlargha matem bildüridu, halbuki Uyghurlarning medeniyitini saqlash hoquqi hazirmu xitay kompartiyisi teripidin basturulmaqta. Xitay kommunistik partiyisi 27 yil ilgiri ghuljida yürgüzgen qirghinchiliqtin tartip, bügün'giche dawamlashturuwatqan irqiy qirghinchiliqining ziyankeshlikige uchrighanlar üchün, shundaqla öz medeniyitidin mehrum qilin'ghan barliq ziyankeshlikke uchrighuchilar üchün, xelq'ara jem'iyet xitaydin toluq jawabkarliq we adalet telep qilishi kérek.”

Muhajirettiki Uyghurlar arisida eyni waqitta “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” din aman qalghan we weqege shahit bolghuchilar, hetta a'ilisi shu qirghinchiliqning qurbani bolghanlarmu az emes.

Amérikadiki Uyghur pa'aliyetchiliridin “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanimning a'ilisi, 1997-yili yüz bergen “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” we uningdin kéyinki tutqun hem basturushlarda biwasite ziyankeshlikige uchrighan. Xitay hökümiti eyni waqitta ghulja yashlirining tinch élip barghan namayishini basturush bilen birge, namayishtin kéyinmu ghulja shehiride zor bir türküm Uyghur yashlirini tutqun qilishni dawamlashturghan. Zubeyre shemsidinmu ikki inisi we newre inisidin ayrilip qalghan.

Uning bildürüshiche, eyni chaghda xitay da'irilirining 5-féwraldin kéyin ghuljada élip barghan basturush qilmishliri we tutqunliri bir yilche dawamlashqan. Minglighan insanlar shu künidiki qirghinchiliqta yaki uningdin kéyin türmilerde qiyin qistaqlarda öltürülgen.

Zubeyre xanim ziyaritimizni qobul qilip, 1997‏-yilidiki “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ning kishilik hoquq fondi teripidin “Qirghinchiliq” dep atilishi we mexsus bayanat bérilishining pewqul'adde ehmiyetke ige ikenlikini otturigha qoyup, “Kishilik hoquq fondining bu bayanati, xelq'ara jem'iyetningmu xitayning Uyghurlar üstidiki qirghinchiliqining yéqinqi yillarda emes, 1997-yildin bashlapla ijra qilghanliqini muqimlashturghanliqini körsitidu” dédi.

Zübeyre xanim yene kishilik hoquq fondining xitayni jawabkarliqqa tartishqa chaqirishining, özige zor ümid we ilham bergenlikini bildürüp “Bu, awazimizni dunyaning anglawatqanliqining béshariti, heq üchün tökülgen qanlar bikar ketmeydu, bizning xitayni jawabkarliqqa tartish kürishimiz dawam qilidu we buning netijisi boluwatidu, ghulja qirghinchiliqi peqet méning we yaki ghuljadiki Uyghurlarning béshigha kelgen qirghinchiliq emes, pütün milletning béshigha kelgen qirghinchiliq. Biz xitayning Uyghurlargha élip barghan barliq qirghinchiliqini dunyagha dawamliq anglitishimiz kérek” dédi.

Kishilik hoquq fondi, Uyghurlarni küchlük qollap kéliwatqan teshkilatlardin biri bolup, ilgiri ular özining oslo kishilik hoquq munbiride, Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we rehberliridin rabiye qadir xanim, nuri türkel, roshen abbas qatarliqlarni sözge teklip qilip kelgen؛ shundaqla güzel-sen'et körgezmiliri hemde nyu york we london sheher restilirige saye chüshürüshke oxshash özgiche shekillerdiki pa'aliyetliri arqiliq Uyghurlarning weziyitini, Uyghur mejburiy emgiki hemde Uyghur qirghinchiliqini dunyaning diqqitige sunup kelmekte.