Amérika kéngesh palatasi kishilik hoquq birliki xitaydiki kishilik hoquq heqqide muhakime yighini ötküzdi
2022.02.17

2022-Yilliq béyjing qishliq olimpik musabiqisi xitayning Uyghurlarni asas qilghan türkiy milletlerni milliy we diniy kimliki seweblik éghir basturushi yuqiri pellige chiqqan, hetta bu basturushlar amérika bashchiliqidiki gherb döletliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq” dep tonulghan bir mezgilde bashlandi.
Melum bolushiche, olimpik musabiqisi bashlinishtin burun we bashlan'ghandin kéyinmu xelq'ara axbarat wasitiliride xitayning ötküzüwatqan kishilik hoquq depsendichilikliri tüpeylidin xitayning olimpik musabiqisige sahibxaniliq qilish salahiyiti yoqluqi heqqidiki analiz we mulahiziler izchil qiziq nuqta bolup kelgen.
Amérika kéngesh palatasi kishilik hoquq birliki 16-féwral küni “Xitaydiki kishilik hoquq: 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisining aldi-keynide qollinilghan siyasetler” dégen témida tor yighini ötküzdi.
Mezkur yighin'gha kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining diréktori sofi richardson riyasetchilik qilghan bolup, kéngesh palatasi kishilik hoquq birliki ezaliridin kéngesh palata ezasi kiris kons we kéngesh palata ezasi tom tillis, NBA mahiri enes kanter firidom we amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi nuri türkel ependi qatarliqlar xitayning kishilik hoquq depsendichiliki heqqide munazire ilip bardi.
Kéngesh palata ezasi tom tillis mundaq dédi: “Biz hemmimiz milyonlighan Uyghurning kishilik hoquqining depsende qiliniwatqanliqini bilimiz. Méningche, bu xitayda yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikining peqet ‛muz taghning su yüzide körün'gen qismi‚. Xitay özining sistémiliq élip bériwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirini chégrasining sirtighiche kéngeytiwatidu, enes kanterge oxshash xitayning jinayitini ashkarilighanlarni her xil yollar bilen jimiqturushqa urunuwatidu, bu arqiliq özlirining jinayitini yoshurushqa urunuwatidu. Biz pütün dunya jama'iti we amérika xelqining oyghinishi üchün xitay heqqidiki teshwiqatlargha téximu küchishimiz kérek.”
U yene mundaq dédi: “Xitay buning jawabkarliqidin qachalaymen, dep oylawatidu. Lékin biz xelq'araliq organlar birliship, barliq küchimiz bilen xitayning jinayetlirini toxtitishimiz kérek. Waqit ötkenséri ehwal téximu éghirlishidu. Shunga hazir heriketke ötüshning del peyti.”
Enes kanter Uyghur diyaridiki qirghinchiliqini ashkara tenqidligen we béyjing qishliq olimpik musabiqisini toluq bayqut qilish chaqiriqini otturigha qoyghanidi. U yéqinda “Boston klétliqlar” komandisidin “Xyuston rakétasi” komandisigha almashturulghan, emma kütülmigende “Xyuston rakétasi” komandisi enes kanter bilen bolghan toxtamni bikar qilghanliqini élan qilghan.
Enes kanter xitaynng kishilik hoquq depsendichiliki bilen xitayda nöwette élip bériliwatqan olimpik musabiqisining baghlinishi heqqide soralghan su'algha jawaben mundaq dédi: “Men xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulumliri heqqide izdendim, xitay Uyghurlarghila emes, belki tibet, xongkong, teywen qatarliq jaylardimu kishilik hoquq depsendichiliki yürgüzüwatidu. Men xitay hökümiti teripidin élip bériliwatqan barliq depsendichiliklerni her yerde tilgha aldim. Shuning bilen men top oynawatqan waskétbol kulubini xitay meblegh bilen teminleydighan bolghachqa, elwette aqiwiti kulubtin méni chiqiriwétish boldi. Men bashtin-axiri éytip kéliwatqinimdek, méning xitay puqraliri bilen bir derdim yoq, méning derdim nöwettiki xitay hakimiyiti. Méningche biz choqum bu hakimiyetning jinayi jawabkarliqini sürüshte qilishimiz kérek.”
Tom tillis enes kanterning pikirini qollap mundaq dédi: “Biz özimizning jem'iyitigimu bésim qilishimiz kérek, emma esli bésimning tigh uchini xitay kompartiyesige qaritishimiz kérek. Chünki ularning ötküzüwatqan jinayetlirini peqetla qobul qilghili bolmaydu.”
Kiris kons xitayning kishilik hoquq depsendichiliklirini yépish üchün, dunyaning diqqitini tenterbiyege yötkeshke urunuwatqanliqini tekitlidi we mundaq dédi: “Biz xitayda yüz bériwatqan tragédiyelik kishilik hoquq depsendichiliklirini körmeske salsaq bolmaydu. Shu anning özide shinjangda Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq yürgüzülüwatidu. Tibet we xongkongluqlar basturushqa uchrawatidu. Ular yuqiri téxnikaliq nazaret qilish sistémisi arqiliq ijtima'iy we siyasiy bésimni kücheytiwatidu we bu téxnikani dunyaning bashqa jaylirigha éksport qiliwatidu. Baydin hökümitining béyjing olimpik musabiqisini diplomatik bayqut qilishi nahayiti toghra bolghan. Shunga biz dawamliq xelq'aradiki bashqa ittipaqdashlirimiz bilen birlikte amérika we bashqa döletler, eng muhimi xitayda kishilik hoquqni qoghdashni emelge ashurushqa tirishishimiz kérek.”
U yene mundaq dédi: “Biz kishilik hoquqni tashqiy siyasitimizning merkizige qoyghinimizda, xelq'araliq munasiwetlerde kishilik hoquqni aldinqi orun'gha qoyghinimizda, biz dunyagha téximu yaxshi ülge bolalaymiz.”
Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi we Uyghur kishilik hoquq qurulushining mudiriyet re'isi nuri türkel ependi amérikada yashawatqan Uyghurlarning heq-hoquqlirining qoghdilishi kéreklikini otturigha qoydi. U xitayning amérikadiki erkin asiya radiyosida ishlewatqan xadimlarning a'ile ezalirini tutqun qilish arqiliq amérikada normal yashishigha we normal xizmet qilishigha tosqunluq qiliwatqanliqini eskertti.
U yene mundaq dédi: “Eslide ‛Uyghur kishilik hoquqi qanuni‚ amérika puqrasi bolghan we amérikada menggülük turushluq ruxsiti bolghan Uyghurlarning amérikadiki bixeterlikini qoghdashta qanuniy küchke ige idi. Bu qanun 2020-yili 6-ayda resmiy maqulluqtin ötken idi, lékin hazirghiche emeliyleshmidi. Amérikaliq Uyghur a'ililirining Uyghur rayonidiki uruq-tughqanlirining xitayning lagérlirigha solan'ghanliqi we ular heqqide héchqandaq xewer alalmaywatqanliqi heqqide éniq melumat bar. Ular amérika hökümitidin ümid kütmekte, ular elwette xitay hökümitining özliri üchün paydiliq qarar chiqiridighanliqidin ümid kütmeydu. Hazirghiche amérika hökümiti téxi Uyghur amérikaliqlarning mesilisige biwasite qol tiqmidi. Shunga méningche, amérika eger özining puqrasining bixeterliki we yashash hoquqini aldinqi orun'gha qoymisa, tashqiy siyasettiki muhim bir wezipisni toluq ada qilmighan bolidu.”
U yene mundaq dédi: “Hetta bir milyondin artuq Uyghurning, yeni paytexit washin'gtonning nopusidinmu jiq kishining lagérlargha solan'ghanliqi doklat qilindi, irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetning ötküzüliwatqanliqini éniqlandi. Échinishliq yéri bu qirghinchiliq beshinchi yiligha qedem qoydi. Siler yene qanchilik waqit bu mesilini munazire qilmaqchi?”
Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining diréktori sofi richardson munu sözler bilen yighinni axirlashturdi: “Men bu yighin'gha qatnashqanlarning kallisida yaxshi bir pikir, konkirét bir tedbir bilen bu yighindin ayrilishini ümid qilimen. Hökümettiki qanun chiqarghuchilar we hökümet xadimlirning bu mesilining péshini qoyuwetmeslikini, pütün dunyadiki Uyghurlarning béshigha kelgen bu qorqunchluq zulumni axirlashturushqa yardem qilishni ümid qilimen. Bu mesilide téximu köp hökümetlerning birlikke kélishi bek muhim. Elwette, xitayning bu jinayettiki jawabkarliqini sürüshte qilish kérek, lékin eng muhimi Uyghur jama'itining pütünlükini qoghdap qilish zörürdur.”