Кишилик һоқуқ фонди: “сизниң теҗәп қалғанлириңиз уларниң һаяти бәдилигә кәлгән”

Баш штаби американиң ню-йорк шәһиригә җайлашқан кишилик һоқуқ фонди (Human Rights Foundation) 13-сентәбир ню-йоркниң һәрқайси җайлиридики мәшһур имарәтләр вә муһим җайлардики елан тахтилириға уйғур мәҗбурий әмгикини тәсвирләйдиған “тәсвири шола чүшүрүш паалийити” елип барған.

Кишилик һоқуқ фонди ню-йорктики-даңлиқ бруклин көврүки, йеңи музей вә Hyatt мунари қатарлиқ мәшһур имарәтләргә чүшүргән тәсвири шолиларда көрүрмәнләрни кийиватқан мода кийимлириниң арқисидики “һаят” лар һәққидә ойлинишқа чақирған. Тәсвири шолиларда икки йүрүш майка көргәзмә қилинған болуп бириниң баһаси 4.99 Доллар, йәнә бириниң баһаси 44.99 Доллар. Улар талон шәкилдә ясиған уйғур мәҗбурий әмгикигә аит мәлуматлар арқилиқ мәзкур майкиларниң баһа пәрқиниң арқисидики сәвәбләрни көрсәткән.

Улар көрсәткән мәлуматлар хитай һөкүмитиниң уйғурларни кәң көләмдә лагер вә түрмиләргә солиғанлиқи, у йәрләрдики җинсий зораванлиқ, мәҗбурий туғмас қилиш, кәң көләмлик назарәт қилиш вә қийнашлар, мәҗбурий әмгәк вә башқа кишилик һоқуқ дәпсәндичилики қатарлиқларни өз ичигә алған. Тәсвири шолиларда йәнә “сизниң теҗәп қалғанлириңиз уларниң һаяти бәдилигә кәлгән” вә “уйғур мәҗбурий әмгикини һарвиңизға қачилимаң” дегәнгә охшаш хәтләр вә магизинларниң пул төләш талони шәклидә ишләнгән рәсимләрдә лагерларға қамалған уйғурларниң рәсимлири тохтимай көрситилгән.

Кишилик һоқуқ фондиниң қануни ишлири вә программилириға мәсул хадими килавдия бенит (Claudia Bennett) ханим бу паалийәт һәққидә радийомизниң зияритини қобул қилип мундақ деди: “кишилик һоқуқ фонди пайда илишни мәқсәт қилмайдиған кишилик һоқуқ оргини болуп асаслиқи дуняниң һар қайси җайлиридики мустәбит һакимийәтләр кәлтүрүп чиқириватқан җәмийәт мәсилилиригә көңүл болиду. Бизниң пирограммилиримизниң бири ‛кишилик қиммитиңизни кийиң‚ намлиқ программа. Йәни бу программида асаслиқи мода дунясиниң дуняниң һәр қайси җайлиридики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә диққитини тартишни мәқсәт қилиду. Ню-йорк мода һәптилики ахирлашқан 13-сентәбир күни биз ню-йорктики үч даңлиқ бинаға уйғур мәҗбурий әмгикигә мунасивәтлик тәсвири шола чүшүрдуқ. Бу арқилиқ истемалчиларни мал сетивелиштин бурун ишләпчиқарған орунға обдан қарап, маркилардин сетивалмақчи болған мелиниң мәҗбурий әмгәккә четишлиқ яки әмәслики һәққидә ениқ җаваб елишини тәләп қилдуқ.”

Мәлум болушичә нйо-йоркта өткүзүлүватқан мода кийим-кечәк һәптилики 7-сентәбир дин 13-сентәбиргичә давамлашқан болуп, дуняниң һәр қайси җайлиридин нурғунлиған даңлиқ маркилар қатнашқан.

Әмгәкчиләр бирләшмиси мәҗбурий әмгәк түриниң маслаштурғучи тәтқиқатчиси җәвһәр илһам мәзкур паалийәт һәққидә радийомизниң сориған соаллириға елхәт арқилиқ җаваб қайтурған болуп, хетидә мундақ дәйду: “мушуниңға охшаш аңни ашуруш паалийити истемалчиларниң каллисида уйғур мәҗбурий әмгики һәққидә соал пәйда қилишқа ярдәм бериду. Келәр қетим улар қаттиқ етибар баһада сетиливатқан хитайда ишләнгән буюмларни көргәндә, ‛бу буюм кишилик һоқуқни дәпсәндә қилиш бәдилигә ясалғанму?‚ дегәнни ойлайдиған болиду.”

Кишилик һоқуқ фонди ню-йорк шәһиригә дунядики мода маркилири йиғилған мәзгилдә елип барған бу паалийити арқилиқ истемалчиларни мал сетивалған вақитта яхши ойлинишқа чақирған. Хитай һөкүмитиниң уйғурларға қилған зулумиға шерик болуватқан лайиһәлигүчиләр, маркилар вә ишләпчиқарғучиларниң җавабкарлиқини сүрүштә қилишқа илһамландурған.

Килавдия бенит ханим маркилар вә истемалчилар һәққидә тохтилип мундақ деди: “нурғунлиған даңлиқ маркилар, болупму тиз сүрәттә йүксиливатқан мода маркилириға биз диққәт қеливатимиз. Бу маркиларни айрим дәп олтурушниң һаҗити йоқ дәп қараймән. Миңлиған маркилар өткән һәптә ню-йорк мода көргәзмисидә өзлириниң кийимлирини көргәзмә қилди. Бәлким улар уйғур мәҗбурий әмгики арқилиқ ишләпчиқирилған болуши мумкин. Модиға қизиқидиған кишиләр болсун яки қизимайдиған кишиләр болсун һәммиси чоқум кийим кийиду. Шуңа бизниң дәйдиғинимиз зара вә башқа маркиларға керип кийим-кечәк сетивелиштин бурун қайта ойлиниң. Әмәлийәттә биз истемалчиларниң күчи зор. Өзимизму диққәт қилайли, әтрапимиздикиләргиму биз кийиватқан хитайда ишләпчиқирилған малларниң йиллардин бери аилә әзалири билән көрүшәлмәй мәҗбурий әмгәккә селиниватқанларниң бәдилигә кәлгәнликини чүшәндүрәйли. Мушу хил һәр түрлүк кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә учраватқанлар һәққидә йетәрлик аваз чиқирилмайватқанлиқи бу толиму ечинишлиқ.”

Килавдия бенит ханим йәнә бу мәсилигә көңүл бөлидиған истемалчиларниң өзлири 2021-йили декабирда йолға қойған “уйғур мәҗбурий әмгики марка тәкшүргүчиси” ни ишлитишини тәвсийә қилди. Мәлум болушичә, истемалчилар мәзкур детални компютериға яки телефонлириға чүшүрүп Google Chrome да ишләткәндә, улар әгәр уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ болуш мумкинчилики болған маркиларниң тор бетигә керип қалған болса уларға дәрһал агаһландуруш беридикән.