Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң йиллиқ доклати: “уйғурларға қаритиливатқан һәр тәрәплимилик зиянкәшликниң бошап қалғанлиқиға даир һечқандақ пакит йоқ”
2024.01.11
Америкадики нопузлуқ кишилик һоқуқ оргини болған “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” дуняниң 2023-йилидики кишилик һоқуқ вәзийитигә аит доклатини елан қилди. Бу қетимлиқ доклатта кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлириниң җавабкарлиқини сүрүштүрүштики йетәрсизликниң дуняниң һәрқайси җайлирида дәпсәндичиликләрниң вә киризисларниң йәниму чоңқурлишишиға сәвәб болуватқанлиқи нуқтилиқ йорутулған.
Һәр йили бир қетим елан қилинидиған йиллиқ доклатта уйғур елидики вәзийәткә мәхсус сәһипә аҗритилған болуп, униңда уйғурларға қаритиливатқан вә инсанийәткә қарши җинайәт тәшкил қилидиған кәң көләмлик зиянкәшликниң изчил давамлишиватқанлиқи, түрмә вә лагерларға қамалған уйғур вә башқа түркий милләтләрниң кәң көләмдә қоюп берилгәнликигә даир бир испат йоқлуқи баян қилинған һәмдә өткән йили ичидә көзгә көрүнгән уйғур инсаншунас доктор раһилә давутниң “дөләт бихәтәрликигә тәһдит пәйда селиш” җинайити билән муддәтсиз қамақ җазасиға һөкүм қилинғанлиқи тилға елинған.
Доклатта йәнә, хитай һөкүмитиниң “ислам динини хитайлаштуруш қатарлиқлар арқилиқ уйғурларни мәҗбурий ассимилятсийә қиливатқанлиқи, һөкүмәтниң һазир бу районға саяһәтчиликни илгири сүрүп, кәлгән саяһәтчиләргә уйғур мәдәнийитиниң ‛тазиланған‚ вә ‛контрол қилинған‚ нусхисини тәқдим қиливатқанлиқи” билдүрүлгән.
11-январ күни, кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң йиллиқ доклатиниң елан қилиниши мунасивити билән мәхсус ахбарат елан қилиш йиғини өткүзүлгән болуп, бу йиғиндиму уйғурлар мәсилиси көп қетим тилға елинди. Болупму хәлқара җамаәтниң уйғурлар мәсилисигә тутқан сус муамилиси алаһидә селиштурма қилинди.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати башлиқи тирана һасан ахбарат йиғинидики сөзидә һөкүмәтләрниң исраилийә-хамас тоқунушиға қайтурған инкаси билән уйғурларға қаритилған зулумға қайтурған инкасини селиштуруп мундақ деди: “2023-йили кишилик һоқуқ дәпсәндичилики, уруш дәвридики вәһшийликләр вә һөкүмәтләрниң талланған реаксийәси сәвәбидин чоңқур чиқимларға толған бир йил болди. Украина, бирма, ефийопийә вә африқаниң саһил районида давамлишиватқан тоқунушлар билән бирликтә, исраилийә билән хамас оттурисидики вә судандики тоқунушлар ғайәт зор азаб-оқубәтләрни кәлтүрүп чиқарди. Кишилик һоқуқни яхшилашта рол ойнайдиған һөкүмәтләр болса кишилик һоқуқ рамкисини қоллиништа даим пәрқлиқ өлчәм қолланди. Исраилийә һөкүмитиниң ғәззәдики пуқраларға қарши уруш җинайитини әйиблигән һөкүмәтләр хитай һөкүмитиниң шинҗаңда елип барған инсанийәткә қарши қилған җинайәтлиригә сүкүт қилди. Бундақ қилмишлар кишилик һоқуқни қоғдашқа мәсул болған органларға болған ишәнчни йоқитиду” .
Тирана һасан сөзидә, һөкүмәтләрниң дипломатийәдә кишилик һоқуқ пиринсипи үстигә қурулған узун муддәтлик мунасивәтниң пайдисини нәзәрдин сақит қилип, уни қисқа муддәтлик сода яки бихәтәрлик үчүн қурбан қиливатқанлиқини әскәртип: “һөкүмәтләр мәҗбурийәтлирини иҗра қилғанда таллап туруп, пәрқләндүрүп туруп иш қилса, кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири, киризислар вә уруш җинайәтлириниң йәниму кеңийишигә, начар һөкүмәтләрниң җасарәтлинишигә йол ачиду” дегән. У йәнә: “хәлқара кишилик һоқуқниң әхлақий асаси изчиллиқ вә қәтийликни тәләп қилидиғанлиқи” ни әскәрткән.
Тирана һасан сөзидә, 2024-йилида киризисларниң аяғлишиши үчүн чоқум кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини әйибләштики “икки хил өлчәм” ниң аяғлаштурулуши лазимлиқини билдүргән.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң йиллиқ доклатида хитайдики кишилик һоқуқ бастурушлириниң изчил чоңқурлап маңғанлиқи, хитайниң уйғур елидики “инсанийәткә қарши җинайәт” тәшкил қилидиған һәрикәтлирини давамлаштурғанлиқи, чәтәлдики аилә-тавабиатлири вә достлири билән алақиләшкәнләрниң һәмдә йәнә ана тил, мәдәнийәт вә динни тәшәббус қилғанларниң “бөлгүнчи” дәп қарилип, “қаттиқ түрмә җазалири билән җазаланғанлиқи” қәйт қилинған. Тирана һасан ханимму ахбарат елан қилиш йиғинидики сөзидә уйғур елидики бастурушниң бошап қалғанлиқиға аит һечқандақ пакит йоқлуқини тәкитлиди. У мундақ деди:
“хитайдики бастуруш давам қиливатиду. Болупму биз әң муһим мәсилиләрниң бири болған ‛қайта тәрбийәләш лагерлири‚ ға қарайдиған болсақ, сүний һәмраһ көрүнүшлиридин бир қисим лагерлар тақалғандәк көрүнсиму, бирақ уйғурларға қилиниватқан һәр тәрәплимилик зиянкәшликниң бошап қалғанлиқини көрситип беридиған һечқандақ бир испат йоқ. Әксичә биз бу йәрдә уйғурлар вә башқа мусулман милләтлиригә қилиниватқан зулумниң еғирлишиватқанлиқиға даир пакитларни көрүватимиз. Тутқун қилинғанларниң лагерларниң орниға, түрмиләргә қамилиш арқилиқ мәркизи системиға маслаштурулуватқанлиқини көрдуқ. Биз көрүшкән нурғун кишиләр техичә аилисиниң ақивитини билмәйду”.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң йиллиқ доклатида, уйғурларниң хитай һөкүмити тәрипидин алаһидә қаттиқ җазалиниватқанлиқиму гәвдиләндүрүлгән. Униңда хенәндики шаңчю санаәт институтиниң оқуғучиси болған камилә ваһитниң мәсилиси тилға елинған. Доклатта мундақ дейилгән:
“даириләр 2022-йилиниң ахирида сав җишин, ли йүәнҗиң, җәй деңруй вә ли сичи қатарлиқ ‛ақ қәғәз‚ һәрикитигә қатнашқан бир қисим намайишчиларни кепилликкә қоюп бәрди. Әмма март ейида, уйғур алий мәктәп оқуғучиси камилә ваһит пәқәт торда бу намайишқа аит көрүнүшләрни һәмбәһирлигәнлики үчүн уни ‛ашқунлуқни илгири сүрүш‚ билән әйибләп үч йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилди”.
Доклатта йәнә, хитай һөкүмитиниң чегра һалқиған бастурушиму тилға елинған болуп, униңда 2023 йили 2-ай вә 4-айларда, тайландтики көчмәнләр қамақханисида тоққуз йил қамалғандин кейин түрмидә вапат болған икки уйғурниң вәқәси мисал қилинип, хитайдин қечип чиққандин кейин бейҗиңниң тәсири астидики дөләтләрдә қапсилип қалған уйғурларниң вәзийити гәвдиләндүрүлүп берилгән.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң бу муһим доклати дәл бу йил 1-айниң 23-вә 24-күнлири бирләшкән дөләтләр тәшкилатида хитай һәққидә “универсал қәрәллик баһалаш” елип берилиш алдида елан қилинған болуп, хитай һөкүмити бу қәрәллик баһалаштин илгири уйғур елидики “ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтлири” ни йоққа чиқириш үчүн бир қатар тәшвиқат һәрикәтлирини елип бериватқаниди.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати асия бөлүминиң муавин мудири мая ваң бүгүн, 11-январ доклатниң елан қилиниш мунасивити билән радийомизға қилған сөзидә һөкүмәтләрни пурсәтни чиң тутуп, хитайниң җавабкарлиқини сүрүштүрүшкә чақирди. У мундақ деди:
“кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатимизниң һәр йили бир қетим елан қилинидиған доклати бу йил б д т ниң хитайни универсал қәрәллик баһалаш йиғинидин бурунға тоғра кәлди. Мәнчә һөкүмәтләр 4 йилда бир қетим келидиған бу қәрәллик баһалаш пурситини чиң тутуп, хитай һөкүмитиниң җавабкарлиқини сүрүштүрүши, униңдин қейин соалларни сориши керәк. Хитай һөкүмити шинҗаңда еғир җинайәтләрни садир қилип туруп, җавабкарлиққа тартилмиса, у һалда бу униңға һәрқандақ җинайәттин қечип қутулидиғанлиқидин ибарәт сигналини бериду”.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати йиллиқ доклатида йәнә өзлириниң, 2023-йили 5-айда, б д т кишилик һоқуқ алий комиссари волкәр түрккә 2022-йили 8-айда кишилик һоқуқ алий комиссари ишханиси тәрипидин елан қилинған вә хитай һөкүмитиниң уйғур елидики қилмишлириниң “инсанийәткә қарши җинайәт” тәшкил қилиши мумкинлики хуласиләнгән доклати үстидин “конкрет из қоғлаш” ни чақириқ қилған болсиму, та һазирғичә униң техи б д т кишилик һоқуқ кеңишигә доклат тоғрисида қисқичә чүшәнчә бәрмигәнлики, доклатниң тәвсийәлирини әмәлийләштүрүшни илгири сүрүш яки райондики зулумни ахирлаштуруш үчүн қандақ конкрет пиланлири барлиқини көрсәтмигәнликини тилға елип өткән.