“Xelq'ara munasiwetler nezeriyesi” namliq kitab neshr qilindi

Enqeredin ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim teyyarlidi
2025.01.09
xelqara-munasiwetler-nezeriyesi-kitab.jpg Uyghur ziyaliysi doktor mewlan tengriqut yazghan “Xelq'ara munasiwetler nezeriyesi” namliq kitabning muqawisi.
RFA/Erkin Tarim

Yüz yillar asaret astida yashash, Uyghurlarning ming yildin artuq dawam qilghan döletchilik en'enisi we tashqiy siyaset medeniyitini üzüp qoyghanliqi melum. Xelq'ara munasiwetler kespi boyiche doktorluq unwanigha érishken mewlan tengriqut ependining bildürüshiche, Uyghurlarda xelq'ara munasiwetler nezeriyesige béghishlap yézilghan mexsus kitablar téxiche yoruq körmigen iken. Shu wejidin u bu kitabni yézip neshr qildurghan iken.

U ziyaritimizni qobul qilip, bu kitabni yézish pikrining özide qandaq peyda bolghanliqini sherhlep ötti: “Bu kitabni yézishimda bir qanche sewep bar. Biri, méning xelq'ara munasiwetler kespide oqughanliqimdur, men bu kesipke bek qiziqimen. Meyli wetende bolsun yaki muhajirette bolsun, hazirghiche xelq'ara munasiwetler toghrisida Uyghur tilida yézilghan kitablar yoq iken. Bu heqte xitayche nurghun kitablar neshr qilin'ghan, emma Uyghurche neshr qilin'ghan kitab yoq, men ürümchige barghandimu kitabxanilardin Uyghur tilida yézilghan bu heqtiki kitablarni tapalmidim. Bu kitabni yézishimdiki yene bir seweb shuki, Uyghurlar arisida nurghun kishiler xelq'ara munasiwetler heqqide sözleydu yaki tehlil yürgüzidu. Elwette, bu xata emes, lékin bundaq bayanlarni xelq'ara munasiwetler nezeriyesige salmay turup sözlise, toghra bolmaydu. Men köpligen chet ellikler bilen bille oqudum, ular bilmeydighan mesililer toghrisida aldirap pikir bayan qilmaydu. Nurghun Uyghurlarning xelq'ara munasiwetler nezeriyesini yaxshi bilmey turup pikir bayan qilishi hem külkilik hem échinishliq bir ehwal. Men buning sewebini bu toghriliq kitablarning bolmasliqidin bolsa kérek, dep oylidim. Shu sewebtin ‛xelq'ara munasiwetler nezeriyesi namliq bu kitabni yazdim”.

Hazirqi xelq'ara sistémining deslepki ramkisi shekillen'gen, döletler ara munasiwetler tetqiqati yéngi bir basquchqa kirgen 1648-yili, sherqiy türkistandiki döletchilik en'enisi axirqi tarixni bashtin kechürüwatatti. 1680-Yili etrapida se'idiye xanliqi munqerz bolghandin kéyin, bu en'enini dawamliq yashitish mumkin bolmidi. Shu kündin tartip Uyghurlardiki döletchilik éngi yoqilishqa qarap yüzlendi.

Undaqta, doktor mewlan tengriqut yazghan “Xelq'ara munasiwetler nezeriyesi” namliq kitabta némiler bayan qilin'ghan? bu heqtiki so'alimizgha mewlan tengriqut ependi mundaq jawab berdi: “Kitabta xelq'ara munasiwetler nezeriyesige da'ir melumatlarning hemmisi bar déyishke bolidu. Nezeriye dégen waqtimizda chüshiniksiz quruq gep emes. Men buni chüshinishlik we qiziqarliq qilip yézishqa tirishtim. Buning ichide téximu tepsiliy yorutqan nuqta xelq'ara munasiwetler nezeriyesidiki ré'alizmliq emeliyettur. Bu eng kona we eng chong nezeriyelerdin biri. Uningdin bashqa yene libéralizm, én'gilis éqimi, markisizim, berpachiliq nezeriyesi, féminizim qatarliqlarmu bar. Kitabimda gherbni merkez qilghan nezeriyelerdin sirt yene islam döletliri we xitayning xelq'ara munasiwetler nezeriyesinimu bayan qildim”.

“Bu kitabni bashtin-axir oqughan kishi némilerni ögineleydu?” dégen so'alimizgha u mundaq jawab berdi: “Qisqiche qilip éytqanda, 1920-yillarda xelq'ara munasiwetler öz aldigha bir kesip bolup shekillendi. Shuningdin bashlap hazirghiche bolghan ariliqta xelq'ara munasiwetler nezeriyeside némiler otturigha qoyuldi, burunqi nezeriyelerde némiler déyilgen, bu nezeriyelerning artuqchiliqi néme, kem qalghan teripi néme, kéyinkiler buni qandaq toluqlidi, gherb merkezlik bolmighan nezeriyeler néme üchün otturigha chiqti, xitayning nezeriyesining némige paydisi bar, kemchiliki néme, gherb döletlirining nezeriyesining artuqchiliqi néme dégendek mesililerni chöridigen halda tehlil yürgüzdüm. Bu kitabni bashtin-axir oqughan kishi döletler otturisidiki munasiwetlerning qandaq bolidighanliqini chüshiniwalidu”.

Doktor mewlan tengriqut ependi mezkur kitabning paydilinish obyéktining siyasetshunasliq, xelq'ara munasiwetler kespide oquwatqan we oqughanlar kishiler ikenlikini, lékin bu kitabni xelq'ara munasiwet we siyaset tetqiqati bilen shughulliniwatqanlar hemde Uyghur dewasi yolidiki pa'aliyetchilermu oqusa paydiliq bolidighanliqini ilgiri sürdi. U, mundaq dédi: “Bu kitabni oqusa, döletler otturisidiki munasiwette némiler muhim, döletler qaysi menpe'etini eng muhim orunda qoyup heriket qilidu, kishilik hoquqning döletler ara munasiwetlerdiki orni néme, kishilik hoquq, idé'ologiye we dölet menpe'eti otturisida qandaq bir munasiwet bar, dégendek mezmunlarda melum derijide tonushqa ige bolghili bolidu. Uningda yene bashqa döletlerning xitay bilen bolghan munasiwiti toghriliqmu melumatlar bar. Mushularni bilgende dewani qaysi shekilde, qaysi yönilishte élip bérish, kimler bilen munasiwet ornitish toghrisida paydiliq bolidu dep oylaymen”.

Istanbulda turuwatqan xelq'ara munasiwetler kespining tetqiqatchisi, doktor yaqup uluyol ependi, bu kitabning neshr qilinishi bilen Uyghurlardiki bir boshluqning toldurulghanliqini ilgiri sürdi.

“Xelq'ara munasiwetler nezeriyesi” namliq kitab istanbuldiki teklimakan Uyghur neshriyatining kitab sétish bölümige qoyulghan bolup, oqurmenler qiziqip sétiwélishqa bashlighan. Neshriyatchi jélil turan ependi, wetende Uyghur tilida bundaq kitablarni bésish mumkin bolmaywatqan bir peytte, bu kitabning neshr qilinishining zor ehmiyetke ige ish bolghanliqini ilgiri sürdi.

Doktor mewlan tengriqut maralbéshi nahiyesining tumshuq yézisida dunyagha kelgen. Bashlan'ghuch, toluqsiz we toluq ottura mektepni Uyghur tilida püttürgen. Uniwérsitétni xitaydiki sherqiy-shimal pédagogika uniwérsitétining dunya tarix kespide oqughan. Chet elge chiqqandin kéyin, istanbul uniwérsitétining tarix kespide magistirliq aspirantliqini püttürgen. Andin istanbuldiki ibni xaldun uniwérsitétida xelq'ara munasiwetler kespi boyiche doktorluq unwani alghan. 2023-Yili doktorluqni püttürgendin kéyin en'gliyediki shéffild hallam uniwérsitétida xitay tetqiqati saheside tetqiqatchi bolup ishleshke bashlighan. Uning hazirqi tetqiqat da'irisi xitay siyasiy pelsepisi, gherb siyasiy pelsepesi, xelq'ara munasiwetler nezeriyesi, xitay tarixi we Uyghur tarixi qatarliq sahelerni öz ichige aldiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.