Сәккиз томлуқ “уйғур енсиклопедийәси” түркийәдә йоруқ көрди

Уйғур диярида 2017-йилидин буян әдәбият, тарих вә мәдәнийәт саһәлири бойичә уйғур тилида түзүкрәк китаб нәшр қилинмайватқан бир пәйттә дуня уйғур қурултийи нәширгә тәйярлиған “уйғур енсиклопедийәси” түркийәдә йоруқ көрди. Мәзкур әсәр 26-апрел күни нәшрдин чиққан болуп, уйғурлар язған тунҗи қетимлиқ “уйғур енсиклопедийәси” икән. Мәзкур китабқа 1300 дин көпрәк мадда талланған болуп, мәзкур сәккиз томға 920 мавзу киргүзүлгән.

Мәзкур енсиклопедийәни йезишқа мәсул болған уйғур зиялийси, тәклимакан уйғур нәшриятиниң хоҗайини абдуҗелил туран әпәнди бу қамусни йезип чиқиш пикриниң қандақ пәйда болғанлиқини баян қилип мундақ деди: “мән түркийәдики хилму-хил енсиклопедийәләрдин илһам елип, 2021-йили 4-айда өз алдимға түзүп чиққан 333 маддилиқ, 220 бәтлик ‛уйғур ислам енсиклопедийәси‚ намлиқ китабни нәшр қилип тарқатқан идим. Мәзкур енсиклопедийә тарқалғандин кейин бир қәдәр мукәммәл, бир қәдәр толуқ маддилири тәпсилий баян қилинған бир ‛уйғур енсиклопедийәси‚ түзүш дуня уйғур қурултийиниң хизмәт пиланиға киргүзүлди. Дуня уйғур қурултийи рәиси долқун әйсаниң биваситә қоллиши билән 10 томлуқ қамусни 2021-йилидин 2024-йилиғичә йезип пүттүрүшни пилан қилған идуқ. Аллаһға чәксиз шүкүрләр болсунки, қамусқа 1300 дин артуқ мадда талланған иди. Булардин 920 маддидин тәркиб тапқан сәккиз томлуқ қисми китабханларниң пайдилинишиға сунулди. Һазирғичә мәнбә тепилмиған вә йезилип болалмиған 300 дин артуқ мадда кейинки қошумчә томлириға қалдурулди.”

RFA/Erkin Tarim

Мәзкур китаб һәққидә соаллиримизға җаваб бәргән дуня уйғур қурултийи рәиси долқун әйса әпәнди мундақ деди: “дунядики һәрқайси милләтләрниң, һәтта нопуси йерим милйонға йәтмәйдиған милләтләрниңму өз тилида енсиклопедийәлири барлиққа кәлгән бүгүнки күндә уйғурларниң енсиклопедийәсиниң болмаслиқи җиддий толдурушқа тегишлик бир бошлуқ иди. Мәдәний бир милләт болушниң муһим шәртлиридин бирсиму шу милләтниң енсиклопедийәсиниң болуш-болмаслиқи билән өлчинип кәлгән иди. Уйғурларниң тарихта парлақ мәдәнийәтләрни яратқан вә дуня мәдәнийитигә төһпә қошқан бир милләт болғанлиқини дуняға билдүрмәслик үчүн хитай һөкүмити уйғурларниң енсиклопедийә түзүшигә тосқунлуқ қилип, бу бир бошлуқ болуп қалған иди. 1980-Йилларда бәзи зиялийлиримиз буни түзүшкә башлиған болсиму вәтәндә вуҗутқа чиқиралмиған. Буни нәзәрдә тутқан дуня уйғур қурултийи бу бошлуқни толдуруш үчүн пилан түзүп, буни йезиш ишлириға қурултийимизниң нәшрият ишлириға мәсул мудири абдуҗелил туранни мәсул қилған идуқ. У бир қанчә зиялийлиримиз билән бирликтә мәвҗут имканлиримиз даирисидә төт йилда сәккиз томлуқ уйғур енсиклопедийәсини йезип чиқти. Бу топлам һазир оқурмәнләр билән йүз көрүшти. Бу қамус гәрчә биз күткәндәк толуқ болмисиму бир башланғуч һесаблиниду. Бундин кейин уни толуқлаймиз дәп ойлаймән.”

Абдуҗелил туран әпәнди мәзкур қамусниң мәзмуни тоғрисида тохтилип мундақ деди: “бу қамуста уйғур ислам тарихида өткән алим-өлималиримиз, әдип-сәнәткарлиримиз, сиясий әрбаблиримиз, уйғурларға бәлгилик тәсир көрсәткән вә китаблири уйғур тилиға тәрҗимә қилинған ислам алимлири вә уйғурлар һәққидә тәтқиқат елип барған түрк вә башқа әл алимлиридин бир қисми таллап тонуштурулди. Ундин башқа адәттә көп учрайдиған бир қисим диний аталғулар вә шәрқий түркистанниң тарих-җуғрапийәсигә, түрк-ислам дунясиниң тарих җуғрапийәсигә даир бир қисим маддилар киргүзүлди. Булардин сирт йәнә тарих, әдәбият, җуғрапийә, өрп-адәт, сиясәт вә пәлсәпәгә алақидар маддиларму таллап киргүзүлди.”

Униң ейтишичә, бу қамустики бәзи маддилар йеңидин йезилған болуп, мутләқ көп қисми түркийә диний ишлар (диянәт) вәхпи нәшир қилған 44 томлуқ “ислам енсиклопедийәси” қатарлиқ нопузлуқ енсиклопедийәләрдин, шуниңдәк түрк-ислам тарихиға аит китаблардин таллап тәрҗимә қилинған. Йәнә бир қисим маддилар болса уйғурчә мәнбәләрдин өзләштүрүп елинған һәмдә бу һәқтә елинған мәнбәләр әскәртилгән. Қамусқа 920 мадда киргүзүлгән болуп, улар елипбә тәртипи бойичә тизилған. Шуңа бу қамусни баштин ахириға оқусиму, ахиридин башқа оқусиму яки билмәкчи болған бирәр маддини оқусиму болуверидикән.

Измирдики әгә университети пирофессори алимҗан инайәт әпәнди уйғур тарихида тунҗи қетим вуҗудқа чиққан “уйғур енсиклопедийәси” намлиқ китабқа юқири баһа бәрди.

Әнқәрәдики уйғур институти баш катипи, конядики сәлҗуқ университети оқутқучиси адилҗан әр’‍уйғур әпәнди уйғурлар һәр саһәдә еғир чәклимиләргә учраватқан бүгүнки күндә бундақ бир әсәрниң дуня уйғур қурултийи тәрипидин нәшр қилиниши вә тунҗи қамус болғанлиқи үчүн зор әһмийәткә игә икәнликини баян қилди.

Мәлум болушичә, бу қамусни сетивелишни халиғанлар истанбул зәйтинбурни районидики тәклимакан уйғур нәшрияти билән алақиләшсә болидикән.

Дуня уйғур қурултийи 2021-йили “уйғур ислам енсиклопедийәси” намида китаб нәшр қилған вә бәлгилик көләмдә тарқитилған иди.