Sekkiz tomluq “Uyghur énsiklopédiyesi” türkiyede yoruq kördi

Uyghur diyarida 2017-yilidin buyan edebiyat, tarix we medeniyet saheliri boyiche Uyghur tilida tüzükrek kitab neshr qilinmaywatqan bir peytte dunya Uyghur qurultiyi neshirge teyyarlighan “Uyghur énsiklopédiyesi” türkiyede yoruq kördi. Mezkur eser 26-aprél küni neshrdin chiqqan bolup, Uyghurlar yazghan tunji qétimliq “Uyghur énsiklopédiyesi” iken. Mezkur kitabqa 1300 din köprek madda tallan'ghan bolup, mezkur sekkiz tomgha 920 mawzu kirgüzülgen.

Mezkur énsiklopédiyeni yézishqa mes'ul bolghan Uyghur ziyaliysi, teklimakan Uyghur neshriyatining xojayini abdujélil turan ependi bu qamusni yézip chiqish pikrining qandaq peyda bolghanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Men türkiyediki xilmu-xil énsiklopédiyelerdin ilham élip, 2021-yili 4-ayda öz aldimgha tüzüp chiqqan 333 maddiliq, 220 betlik ‛Uyghur islam énsiklopédiyesi‚ namliq kitabni neshr qilip tarqatqan idim. Mezkur énsiklopédiye tarqalghandin kéyin bir qeder mukemmel, bir qeder toluq maddiliri tepsiliy bayan qilin'ghan bir ‛Uyghur énsiklopédiyesi‚ tüzüsh dunya Uyghur qurultiyining xizmet pilanigha kirgüzüldi. Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysaning biwasite qollishi bilen 10 tomluq qamusni 2021-yilidin 2024-yilighiche yézip püttürüshni pilan qilghan iduq. Allahgha cheksiz shükürler bolsunki, qamusqa 1300 din artuq madda tallan'ghan idi. Bulardin 920 maddidin terkib tapqan sekkiz tomluq qismi kitabxanlarning paydilinishigha sunuldi. Hazirghiche menbe tépilmighan we yézilip bolalmighan 300 din artuq madda kéyinki qoshumche tomlirigha qalduruldi.”

RFA/Erkin Tarim

Mezkur kitab heqqide so'allirimizgha jawab bergen dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa ependi mundaq dédi: “Dunyadiki herqaysi milletlerning, hetta nopusi yérim milyon'gha yetmeydighan milletlerningmu öz tilida énsiklopédiyeliri barliqqa kelgen bügünki künde Uyghurlarning énsiklopédiyesining bolmasliqi jiddiy toldurushqa tégishlik bir boshluq idi. Medeniy bir millet bolushning muhim shertliridin birsimu shu milletning énsiklopédiyesining bolush-bolmasliqi bilen ölchinip kelgen idi. Uyghurlarning tarixta parlaq medeniyetlerni yaratqan we dunya medeniyitige töhpe qoshqan bir millet bolghanliqini dunyagha bildürmeslik üchün xitay hökümiti Uyghurlarning énsiklopédiye tüzüshige tosqunluq qilip, bu bir boshluq bolup qalghan idi. 1980-Yillarda bezi ziyaliylirimiz buni tüzüshke bashlighan bolsimu wetende wujutqa chiqiralmighan. Buni nezerde tutqan dunya Uyghur qurultiyi bu boshluqni toldurush üchün pilan tüzüp, buni yézish ishlirigha qurultiyimizning neshriyat ishlirigha mes'ul mudiri abdujélil turanni mes'ul qilghan iduq. U bir qanche ziyaliylirimiz bilen birlikte mewjut imkanlirimiz da'iriside töt yilda sekkiz tomluq Uyghur énsiklopédiyesini yézip chiqti. Bu toplam hazir oqurmenler bilen yüz körüshti. Bu qamus gerche biz kütkendek toluq bolmisimu bir bashlan'ghuch hésablinidu. Bundin kéyin uni toluqlaymiz dep oylaymen.”

Abdujélil turan ependi mezkur qamusning mezmuni toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Bu qamusta Uyghur islam tarixida ötken alim-ölimalirimiz, edip-sen'etkarlirimiz, siyasiy erbablirimiz, Uyghurlargha belgilik tesir körsetken we kitabliri Uyghur tiligha terjime qilin'ghan islam alimliri we Uyghurlar heqqide tetqiqat élip barghan türk we bashqa el alimliridin bir qismi tallap tonushturuldi. Undin bashqa adette köp uchraydighan bir qisim diniy atalghular we sherqiy türkistanning tarix-jughrapiyesige, türk-islam dunyasining tarix jughrapiyesige da'ir bir qisim maddilar kirgüzüldi. Bulardin sirt yene tarix, edebiyat, jughrapiye, örp-adet, siyaset we pelsepege alaqidar maddilarmu tallap kirgüzüldi.”

Uning éytishiche, bu qamustiki bezi maddilar yéngidin yézilghan bolup, mutleq köp qismi türkiye diniy ishlar (diyanet) wexpi neshir qilghan 44 tomluq “Islam énsiklopédiyesi” qatarliq nopuzluq énsiklopédiyelerdin, shuningdek türk-islam tarixigha a'it kitablardin tallap terjime qilin'ghan. Yene bir qisim maddilar bolsa Uyghurche menbelerdin özleshtürüp élin'ghan hemde bu heqte élin'ghan menbeler eskertilgen. Qamusqa 920 madda kirgüzülgen bolup, ular élipbe tertipi boyiche tizilghan. Shunga bu qamusni bashtin axirigha oqusimu, axiridin bashqa oqusimu yaki bilmekchi bolghan birer maddini oqusimu boluwéridiken.

Izmirdiki ege uniwérsitéti piroféssori alimjan inayet ependi Uyghur tarixida tunji qétim wujudqa chiqqan “Uyghur énsiklopédiyesi” namliq kitabqa yuqiri baha berdi.

Enqerediki Uyghur instituti bash katipi, konyadiki seljuq uniwérsitéti oqutquchisi adiljan er’‍Uyghur ependi Uyghurlar her sahede éghir cheklimilerge uchrawatqan bügünki künde bundaq bir eserning dunya Uyghur qurultiyi teripidin neshr qilinishi we tunji qamus bolghanliqi üchün zor ehmiyetke ige ikenlikini bayan qildi.

Melum bolushiche, bu qamusni sétiwélishni xalighanlar istanbul zeytinburni rayonidiki teklimakan Uyghur neshriyati bilen alaqileshse bolidiken.

Dunya Uyghur qurultiyi 2021-yili “Uyghur islam énsiklopédiyesi” namida kitab neshr qilghan we belgilik kölemde tarqitilghan idi.