Maya wang: “ ‛yéngi diniy ishlar nizami‚ da kompartiyening idé'ologiyesi din süpitide teshwiq qilin'ghan”

Qeshqer shehiri bulaq béshi kochisidiki meschitke ésilghan qizil teshwiqat lozunkisi, 2017-yili iyul.

Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitéti teripidin tüzitish kirgüzülüp maqullan'ghan we ijra qilinishqa bashlighan “Uyghur aptonom rayonining diniy ishlar nizami”, chet ellerdiki her sahe közetküchilerning küchlük diqqitini qozghimaqta. Mutexessisler, bu nizam Uyghur rayonida islam dinning xitaychilashturulushini kücheytip, xitay kompartiyesining idé'ologiyesini din süpitide teshwiq qilghanliqtur, dep qarimaqta.

Xitay hökümet taratqulirining bildürüshiche, “Uyghur aptonom rayonining diniy ishlar nizami” 2023-yili 12-ayning 22-küni Uyghur aptonom rayonluq 14-nöwetlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining yettinchi yighinida tüzitish kirgüzülüp maqullan'ghan bolup, 2024-yil 2-ayning 1-künidin bashlap resmiy yolgha qoyulidiken.

Mezkur nizamning 5-maddisida, “Her qaysi dinlar choqum sotsiyalizmning yadroluq qimmet qarishini emeliyitide ijra qilish”, shundaqla “Dinlarning xitaychilashturulush yönilishide ching turushi kérek” déyilgen. Mezkur nizamning 26-maddisida, du'a-tilawet we ibadet sorunliri meyli “Ilgiri sélin'ghan yaki hazir rémont qiliniwatqan yaki qayta quruluwatqan” bolushidin qet'iynezer, ular “Binakarliq, heykeltirashliq, resim we bézekchilik qatarliq jehetlerde choqum xitayche alahidilik we xitayche uslubini eks ettürüshi kérek” déyilgen.

commons.wikimedia.org

Kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya bölümining mu'awin mudiri maya wang (Maya Wang) radiyomiz ziyaritini qobul qilip, tüzitish kirgüzülüp maqullan'ghan we yolgha quyulghan yéngi diniy ishlar nizami heqqide köz qarashlirini otturigha qoydi. U, bu yéngi belgilimide xitay kompartiyesining idé'ologiyesining heqiqiy din süpitide teshwiq qilin'ghanliqini ilgiri sürdi:

 “Bu belgilime (nizam) shinjangdiki musulmanlarning dinni pa'aliyetlirini qéliplashturidighan we din'gha étiqad qilishni qattiq kontrol qilidighan rayon xaraktérlik belgilime. Bu yéngi belgilimide, kompartiyening du'a-tilawet we ibadet orunlirigha bolghan kontrolluqini kücheytish, shundaqla dinlargha bolghan siyasiy-idiyewi jehettiki kontrolluqini kücheytish muhim nuqta qilin'ghan. Bu belgilimining nurghun nuqtilirida shi jinpingning 2016-yili yolgha qoyghan dinlarni xitaychilashturush idiyesi eks etken. Yeni uningda dinni téximu ilgiriligen halda xitaychilashturush, xitay kompartiyesining idé'ologiyesi bilen téximu maslashturush we kompartiyening idé'ologiyesini heqiqiy din süpitide teshwiq qilin'ghan. ”

 Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti, dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi, doktor erkin ekrem bu yéngi diniy ishlar nizamining xaraktéri we alahidiliki heqqide köz qarashlirini otturigha qoyup ötti. U, mezkur nizamnamining din'gha étiqad qilghuchilarni emes, belki din'gha étiqad qilmaydighanlarni bekrek qoghdighanliqini tekitlidi. U yene mundaq dédi: “Bu nizamname étiqadchilardin diniy perzlerni orundashni emes, belki kompartiyening yolyoruqlirini orundashni telep qilghan. ”

Tüzitish kirgüzülgen bu yéngi belgilimige her derijilik hökümetlerning diniy telim-terbiyeni qattiq kontrol qilishigha kapaletlik qilidighan yéngi mezmunlar kirgüzülgen. 13-Maddigha qarighanda, mezkur nizamda hökümet testiqlighan diniy organlardin bashqa barliq diniy telim-terbiye orunliri birdek cheklen'gen. 14-Maddida “Wetenperwer diniy zatlarni yétildürüsh”, muqeddes diniy desturlarni “Toghra usulda” sherhleshni öz ichige alghan “Xitayche alahidilikke ige” diniy mekteplerla mewjut bolushi kérek, dep körsitilgen.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat merkizining diréktori hénrik shajéwski (Henryk Szadziewski) radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mezkur yéngi nizamda utturigha qoyulghan “Yéngi mezmunlar” we xitay hökümitining meqsiti üstide toxtaldi. U mundaq dédi:

 “Mahiyette bu belgilimide cheklen'gen yürüsh-turush we heriketlerge kéngeytilip éniqlima bérilgen. Bu yéngi belgilimide milletler ittipaqliqi mesilisige alahide orun bérilgen. Bu yerdiki cheklime elwette xitay bolmighan xelqlerge qaritilghan, shundaqla xitay hökümiti iqtisadiy tereqqiyat muhim dep qarap, buni aldinqi orun'gha qoyghan. Bu Uyghur rayonini kontrol qilishning bir wasitisi. Biz bu yéngi belgilimide bashqa éléméntlarnimu körimiz. Bu belgilimiliridin xitay merkiziy hökümitining Uyghur rayonigha alahide diqqet qiliwatqanliqini körimiz. Yene kélip, bu belgilimide diniy oqutush organliri zerbe bérish nishani qilin'ghan. Muhim nuqta shuki, bu belgilimide kommunistik partiyening qimmet qarshi bilen yéngidin yaratmaqchi bolghan diniy organlarning xitaylishishi küchep teshebbus qilin'ghan. Buningdin bu diniy organlarning din'gha emes, belki kompartiyege xizmet qilidighanliqini körüwalghili bolidu. ”

Undaqta, xelq'ara jem'iyet xitayni Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet bilen eyiblewatqan bügünki künde, xitay néme üchün Uyghur élida islam dinigha we bashqa dinlargha qattiq cheklime qoyidighan bu yéngi nizam (belgilime) ni otturigha chiqiridu?

AP

Doktor erkin ekrem bu so'algha mundaq dep jawab berdi: “Xitay xelq'aradiki térrorizmgha qarshi küresh we gherbtiki islam qorqunchini purset bilip, Uyghur élidiki musulmanlarni térrorluqqa baghlap zerbe bériwatidu. Xitayning meqsiti Uyghurlarning milliy we diniy kimlikini yoqitishtin ibaret. ”

Hénrik shajéwiski, islam dinining exlaqiy we qimmet qarash jehetlerde xitayning qimmet qarashliridin perqliq ikenlikini, shunga xitay islam dinini özige tehdit dep qarap, xelq'aradiki eyibleshke we tenqidleshke qarimay uni xitaychilashturushqa bar küchi bilen urunuwatqanliqini ilgiri sürdi:

 “Méningche, islam dini xitay hakimiyitige alahide tehdit shekillendüridu. Xitayning hakimiyet béshida turuwatqan kompartiye her waqit kontrolluq iqtidarigha we awamning özige bolghan sadaqetmenlikige alahide ehmiyet béridu we shuni telep qilidu. Islam bashqa bir xil exlaqqa, idare we qimmet qarashqa wekillik qilidu, yeni islam dinidiki bu exlaq, idare qilish tüzümi we qimmet qarishi xitay dölitining exlaq we qimmet qarishidin perqliq. Yene kélip xitay bu jehette köp tirishchanliqlarni qilghan bolsimu, emma bularni kontrol qilalmidi. Shunga islam dini xitay döliti üchün bir tehdit yaritidu. Shu sewebtin xitay hökümiti diniy turmush we diniy organlarning kontrolluqini öz qolida tutushqa we ularni xitaychilashturushqa tirishiwatidu.”

Xitay hökümitining bu xil diniy basturush we mutleq kontrolluq siyasiti xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq” bilen eyiblen'gen idi. B d t kishilik hoquq aliy komissarliqining 2022-yili élan qilghan Uyghur rayoni heqqidiki doklatida xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitining “Insaniyetke qarshi jinayet shekillendürgen bolushi mumkinliki” otturigha qoyulghan idi.