“коператип түзүми” қайтип кәлдиму?

Сотсиял медияда тарқалған дөләт игиликидики коллектип ашхана һәққидики тәшвиқат филимидин көрүнүш.

Йеқинқи күнләрдин буян иҗтимаий алақә вастилирида “коператип түзүми қайтип кәлдиму?” дегән соал қизиқ ноқта болмақта. Бундақ теминиң оттуриға чиқишиға хитай учур вастилирида тарқитилған “һөкүмәт ашпузули” һәққидики бир филим сәвәб болғаниди. Мәзкүр филимда бир топ кишиләрниң хитайниң мәлум йеридә йеңидин ечилған “һөкүмәт ашпузули” вә ашлиқ белити қатарлиқлардин мәмнун болғанлиқи ипадиләнгән.

Откән әсирниң 50-60-йиллириға мәнсуп бу аталғуларниң бүгүнки хитайда қайта пәйда болуши, хитай сиртидикиләрнила әмәс, бәлки хитай ичидикиләрниму қаттиқ чөчүтмәктә.

Хитай учур вастилирида бу мәсилә һәққидә түрлүк муназириләр тарқилишқа башлиған. Йәни хитайниң нурғун өлкә вә шәһәрлиридә нөвәттә аһалиләр олтурақ районлирида һөкүмәт игиликидики “мәһәллә ашпузули” тәсис қилиниватқан болуп, бу һаләт кишиләрни йиллар аввалқи қабаһәтлик “коператип түзүми” ниң қайтип келишидин әндишигә салған. Бир нәччә күн аввал хитай һөкүмәт даирилири мәзкур муназириләргә ениқлима берип, “мәһәллә ашпузули”ниң “коператип түзүми” әмәсликини чүшәндүргән. У һалда һәқиқий әһвал зади қандақ?

Әмәлийәттә кишиләрниң есидин алибурун көтүрүлүп кәткән, буниңдин йерим әсир бурунқи коператип түзүми бир кечидила қайта пәйда болуп қалған әмәс. Хитай һөкүмити уйғур диярида 1994-йилила аталмиш “һәмкарлиқ коператипи” вә “тәминләш, сетиш коператипи”ни қайта җанландуруш қарарини алған. Йәни шинхуа ториниң 2020-йили 7-айда тарқатқан бир Хәвиридә, уйғур дияридики һәмкарлиқ коператиплириниң сани 2010-йилидики 3652 дин 2019-йилиға кәлгәндә 26 миң 424 кә йәткәнлики тилға елинған. Йәни он йил ичидә йилиға 2277 дин көпийип маңған. Бу коператиплар өз ичигә алған саһәләр болса, әнәнивий териқчилиқтин башлап кеңәйтилип, аста - аста ашлиқ-май ишләпчиқириш, деһқанчилиқ машилири, қол һүнәрвәнчилики, йеза саяһити, еликтронлуқ сода қатарлиқларға четилған, дәп йезилған.

“тәңритағ тори”ниң 2019-йили 19-февралда тарқатқан хәвиридә, уйғур дияридики тәминләш - сетиш коператипиниң сани 718 гә йетип, пүтүн уйғур диярини қаплаш нисбити 83 Пирсәнткә йәткүзүлди, дейилгән. Йәни 2019-йили уйғур диярида “һәмкарлиқ коператипи” билән “тәминләш, сетиш коператипи” асасән омумлишип болған. Хитай ичи вә сиртида әмди  кишиләрниң диққитигә еришкән “мәһәллә ашпузули”му, уйғур диярида буниңдин он йиллар аввалла көләмләштүрүлгән.

“сина” ториниң 2012-йили 4-айдики хәвиридә, үрүмчи тәңритағ районидики 140 Аһалилар райониниң һәммисигә һөкүмәт игиликидики “мәһәллә ашпузули” ечилғанлиқи хәвәр қилинған. Қисқиси, нөвәттә хитай ичи вә сиртини һәйран қалдуруп, күчлүк муназирә вә һәр хил гуманларға сәвәб болған “коператип түзүми” уйғур диярида буниңдин аз дегәндиму он йиллар бурун пәйда болған.

Болупму “5-июл үрүмчи қирғинчилиқи” дин кейин, аталмиш “муқимлиқни сақлаш” сәпсәтисидә, коператиплаштурушниң юқири пәллигә көтүрүлгәнликини көрүп йетишимиз тәс әмәс. Йәни бу мәзгилләрдә кәң көләмдә сақчи, муқимлиқни сақлаш хадимлири, ярдәмчи сақчилар, хәлқ қоғдиғучилири, бирләшмә мудапийә әтрити, аманлиқ қоғдиғучилири, алаһидә сақчилар... Көпәйтилгән. Сақчи көзитиш понкитлири җиддий шәкилдә қурулуп, һәтта һәр бир кәнтләргичә омумлаштурулған. Болупму җәнубий уйғур дияриниң йеза - кәнтлиридә бир сақчи, икки ярдәмчи сақчи, йәттә нәпәр хәлқ қоғдиғучисиниң болушидәк түзүм әмәлийләштүрүлгән. Көзитиш камералири кәң көләмдә омумлишип, җәнубий уйғур диярида һәммә иш “муқимлиқни сақлаш”ни мәркәз қилип елип берилидиған дәриҗигә йәткән. Йезиларда кишиләрниң өйлири мәҗбурий вә давамлиқ ахтурулидиған, қарши чиққучиларға җинайәт бекитидиған һаләт шәкилләнгән. Кишиләр өз юртидин башқа бир юртқа туғқан йоқлиғили яки бирәр иш билән бармақчи болғинида, чоқум мунасивәтлик орунларниң рохсити вә йол хетини елип бериши бекитилгән. Бир адәмдә мәсилә көрүлсә, у кишигә мунасивәтлик болған барлиқ кишиләр тәң җазалинидиған назарәт түзүми орнитилип, кишиләрни бир биригә назарәт қилидиған, күчлүк назарәт тори шәкилләндүргән. Һәрқайси шәһәрләрдә омумйүзлүк һалда “бирләштүрүш, торлаштуруш вә чарлаш” шәклидә башқуруш йолға қоюлған.

Йәрлик һөкүмәт өзи турушлуқ шәһәрни кичик бөләкләргә айрип, һәр бир аилә вә аилә әзалири, уларниң миллити, йеши, сиясий қияпити, кәспи, иқтисадий әһвали, сиясий ипадиси, хизмәт әһвали, ноқтилиқ адәмләрниң күндилик ипадиси қатарлиқларни омумйүзлүк архиплаштурған. Уйғур дияриниң пүтүн коча - койлири қизил рәңлик лозункилар вә һәр хил шуарлар билән қапланған. “үч хил күчләрни йилтизидин йоқитишта феңчяв моделини қоллиниш” му дәл бу сәвәблик мәйданға чиқип, уйғурлар йоқилаң баһаниләр билән кәң көләмдә тутқун қилиниш, лагерларға қамилиш, из - дерәксиз ғайип қилиниш вә бүгүнгичә бизгә ашкариланған вә ашкариланмиған түрлүк зиянкәшликләргә учрап кәлгән. Әмма бүгүн бу мәсилә хитай районлириға кеңийип, кишиләрни чөчүтмәктә. Нурғун кишиләр өз әтрапида асмандин чүшкәндәкла пәйда болуп қалған “коператип түзүми”дин бир туруп һәйран болса, йәнә бир туруп қорқунч һес қилишқа башлиған.  

Social Media

Дәрвәқә, “исниң аччиқини мора билиду” дегәндәк, “коператип түзүми”ниң пәйда болуши немидин дерәк беридиғанлиқини хитай хәлқиму обдан билиду. Йиллардин буян хитайниң “терорлуқ, бөлгүнчилик, әсәбийликтин ибарәт үч хил күчни йилтизидин йоқитиш” сәпсәтиси астида уйғур диярида баш көтүргили узун болған “коператип түзүми” кишиләрниң диққитигә елинмиғаниди. Әмма бүгүн бу һадисә өз йенида туюқсиз пәйда болғинида, қаттиқ әндикишти. Шуңа нөвәттә хитай мәтбуатлирида тәшвиқ қилиниватқан “коператип түзүми”ниң күчлүк муназирә қозғиши сәвәбсиз әмәс, әлвәттә. Чүнки, ши җинпиң тәкитләватқан “хитайчә алаһидиликкә игә йеңи сотсиялизим йоли” дегәнлик, коператип түзүминиң “әлалаштурулған” нусхиси болса, у һалда буниң ақивитини тәсәввур қилиш әсла мумкин әмәс.

Навада бу һаләт давам қилса, худдий тарихтики байларниң йәр- земин байлиқлири мәҗбурий тартивелинғандәк, шәхсләр игиликидики карханилар йоқитилғандәк, йәккә тиҗарәтчиләр қанунсиз “қараңғу базарчи”ға айлинип қалғандәк һадисиләрни мәйданға кәлтүридиғанлиқи шәксиз. Шәхсий кариханиларниң орнини һөкүмәт кариханилири, шәхсий рестуран, ашпузулларниң орнини, дөләт игиликидики мәһәллә ашпузуллири елиши мумкин. Шәхсниң барлиқи коллектип игилик намида тартивелиниши, кишиләр барлиқидин айрилип, қақ-сәнәм болуш, һәтта еғир иҗтимаий кризислар келип чиқиши мумкин. Һалбуки, “коператип түзүми”ниң йеңи нусхиси өткән оннәччә йилдин буян уйғурлар үстидә нәтиҗилик синақ қилинип, тәҗрибидин өткән. Шундақла һакемийәт дүшмини болған уйғурларниң хитай һакимийитигә болған “хәвпини нөлгә чүшүргән” системидур.

Мәзкур система хитай сияситидә “шинҗаң модели” дәп аталған болуп, хитайниң “омумйүзлүк заманивийлаштурушни әмәлгә ашуруш пилани” да хитайниң түзүлмә әвзәлликини испатлайдиған муһим өрнәк дәп қаралған. Буниң билән уйғур дияриниң истратегийәлик орни йүксәкликкә көтүрүлүп, хитайниң “йипәк йоли қурулушиниң мәркизи”гә айланған. 

Мәлум болғинидәк, хитайниң аталмиш “йеңи йипәк йоли қурулуши”, аталмиш “хитай чүши”ни рояпқа чиқириш йолидур. Уйғур дияриниң муһим истратегийәлик орни дәрвәқә аталмиш “шинҗаң модели”ниң вуҗутқа келишигә асас салған әң муһим амилларниң биридур. Хитай һөкүмити уйғур диярида лагерлар қурулушини системилиқ елип бериш үчүн ачқан үч қетимлиқ аталмиш “мәркәзниң шинҗаң хизмәт йиғини”ниң һәммисидә ортақ тәшәббус қилинған ноқта, “уйғур дияриниң җәмийәт муқимлиқи вә иқтисадий тәрәққияти, хитайниң дөләт бихәтәрлики вә бирликини әмәлгә ашуруш билән чәмбәрчас бағланған”.

Хитайниң йеқинда ечилған 20-қурултейида ши җинпиңму муқимлиқ вә бихәтәрликниң милләтниң гүллинишиниң алдинқи шәрти икәнликини елан қилғаниди. Гәрчә нөвәттики әһваллардин уйғур ирқий қирғинчилиқиниң хитай өлкиригиму кеңийишигә бир нәрсә дейиш тәс болсиму, әмма уйғурлар баштин кәчүргән қаттиқ реҗим сиясәтлириниң буниңдин кейин хитай өлкилиридиму баш көтүрүши асасән еһтималға йеқин. Чүнки, хитай һөкүмити өз түзүлмисиниң демократик түзүлминиң орниға дәсситишни тәшвиқ қиливатқан бүгүнки күндә, пүткүл ғәрб дуняси билән болған мунасивәтләрниң һәр вақит хәтәрлик йүзлинишләргә дуч келиши еһтималлиқини нәзәрдә тутиду. Бу әһвал хитай ичидики муқимлиқни капаләткә игә қилишта “шинҗаң модели”ни қоллиниш, хитай һакимийитигә келидиған хәтәрни нөлгә чүшүрүштә әң муһим әһмийәткә игә түзүм һесаблиниду.

Йиғип ейтқанда, бүгүнки хитай җәмийитидә йүз бериватқан әһваллардин қариғанда, “уйғурларниң бүгүни, хитай хәлқиниң әтиси” болуп қелиши муқәррәрдур! 

***

Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.