“Shinjangdiki lagérlarni izdesh” namliq sin körünüshidiki lagérlar küchlük ghulghula qozghidi

Muxbirimiz nur'iman
2021.11.17
“Shinjangdiki lagérlarni izdesh” namliq sin körünüshidiki lagérlar küchlük ghulghula qozghidi Lagérlarning orni körsitilgen xeritini boylap, Uyghur rayonini aylan'ghan “Gu'en gu'en” ismi bilen yutub qanili achqan xitay yutubér.
Social Media

Ötken yili “Baz fid” (BuzzFeedNews)‏ xewer tori “Xitay musulmanlarni türmige solash üchün nahayiti chong mexpiy yéngi ul eslihelerni qurdi” namliq besh bölümlük bir tekshürüsh doklati élan qilghanidi. Bu tekshürüsh doklatida ular xitayning xerite supisi bolghan beydu xeritisidin körünmeydighan qilip qoyulghan orunlarning lagérlar ikenlikini éniqlighanidi. Bu tekshürüsh maqalisining jughrapiyelik analizchisi alison kéllir özining tiwittér hésabida “Xitayning qattiq nazaret we kontrol qilishi sewebidin zhurnalistlar Uyghur rayonigha a'it uchurlargha érishish qiyin idi. Shunga biz sün'iy hemrah teswiri süritidin paydilanduq” dep yazghan.

Yéqinda “Gu'en gu'en” ismi bilen yutub qanili achqan xitay yutubér, yeni yutub widiyolirini tartqatquchi “Baz fid” xewer tori sün'iy hemrahning yardimi bilen tekshürüp chiqqan lagérlarning orni körsitilgen xeritini boylap, Uyghur rayonini aylan'ghan. “Gu'en gu'en” ismilik bu qanalda tarqitilghan “Sheher-yézilarda ixtiyari tartilghan resimler, 5-bölüm: shinjangdiki lagérlarni izdesh” Namliq sin körünüshining béshida bérilgen yazmilargha qarighanda bu sin körünüshi 2020-yili tartilghan.

Lager-Delilliri-GuanGuan-01.jpg

Sin körünüshide “Gu'en gu'en” bu sin körünüshini tartish sewebi heqqide mundaq dégen: “Ilgiri ‛baz fid‚ xewer torida bir doklatini kördüm. Sün'iy hemrah arqiliq shinjangdiki nurghunlighan lagérlarning ornini éniqlaptu. Lékin xitay hökümitining belgilimisige asasen chet'ellik muxbirlarning shinjanggha kélip lagérlar heqqide xewer qilishi tolimu tes. Shu chaghda shundaq oylap qalghantim, ‛chet'ellik muxbirlar shinjanggha baralmaydu, lékin men baralaymen‚”.

Bu sin körünüshige asaslan'ghanda “Gu'en gu'en”, “Baz fid” xewer tori yasighan xeritige asasen qumul, ürümchi, sanji, korla qatarliq jaylarni aylan'ghan. U yuqirida tilgha élin'ghan sheherlerdiki jem'iy 18 lagérning ornini tapqan we yiraqtin sin'gha alghan.

Lager-Delilliri-GuanGuan-03.jpg

Sin körünüshige qarighanda lagér, tutup turush orni dep körsetken orunlar asasen sheherdin yiraq nahiyelerning merkezdin yiraq yerlirige orunlashturulghan. U orunlar tikenlik sim bilen oralghan égiz tamlar bilen qorshalghan. Hemmisining kirish éghizida égiz qarawulluq közitish orni bar bolup, ishikliri éghir tömür ishikler bilen ching taqalghan. Ichidiki binalarning qurulush shekli asasen oxshash bir shekilde, lékin oxshimighan rengde iken. Binadiki öylerning dériziliri kichik, nahayiti zich orunlashturulghan.

“Baz fid” xewer torining jughrapiyelik analizchisi alison kéllir özining twittér supisida nahayiti tepsiliy bir chüshendürüsh bergen bolup, u bu sin körünüshide tépilghan lagérlar bilen özlirining ötken yilidiki doklatidiki lagér orunlirini sélishturup, bu kishining heqiqeten lagérlarni tapqanliqini yazghan.

U bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilip mundaq dédi: “Men u sinni körgen waqtimda nahayiti heyran qaldim. U sinning heyran qalarliq teripining biri bolsa sin'gha alghan kishining shinjanggha bérip u yerdiki lagérlarni izdeshtiki jasariti. U barghan bezi lagérlar nahiyelerde bolghachqa, eger tutulup qalsimu ézip qaldim, dep qutulghili bolghan bilen, köpinchisi ademsiz yeler, u yerlerge yamiship, yoshurunup yürüp barghan. Eger u yerlerde tutulup qalghan bolsa bahane körsitip qutulushi tes bolatti. U heqiqeten baturluq qildi, biz mushu uchurlar üchün uninggha minnetdarmiz. Ashu yer yüzidin, yéqindin tartqan resimler bek muhim idi. Biz mushu resimlerge tayinip turup, özimizning sün'iy hemrahtin tartqan resimlirimizni jezmleshtüreleymiz. Eng muhimi bu körünüshler lagérlar heqqidiki eng yéngi körünüsh. Chünki biz bezi orunlarni yoshurush üchün kaméralarni éliwetkenliki heqqide uchur tapshuruwalghan iduq. Bu körünüshler arqiliq sélishturup tapqili bolushi mumkin. U kishi hetta biz éniqliyalmighan, lagér shahitlirimu dep baqmighan lagérlargha bériptu. Bu körünüsh hem bizning burunqi tekshürüshlirimizni jezmleshtürüsh üchün we lagér sistémisini téximu yaxshi chüshinishimiz üchün nahayiti yaxshi menbe boldi”.

Awstraliye istratégiye we siyaset institutining tetqiqatchisi neysén rusirmu bu sin körünüshi heqqide özining twittér supisida tepsiliy analiz élip barghan. U gé'ologiyelik nuqtidin turup “Gu'en gu'en” tartqan sin körünüshlerni tehlil qilghan. U yazmisida mundaq dep yazidu: “Uning bu sin'alghuni élishmu asan'gha toxtimighan. U piyadiler yolidin texminen 2 kilométir yiraqliqtiki binani süretke aptu. Qumulda sin'gha élin'ghan körünüshtiki qurulush intayin kichik idi. 2017-Yilidin bashlap kéngeytilgen. Uning tartqan körünüshlirige qarighanda hetta beziliri tunji qétim bayqalghan lagérlar. U körünüshlerde yene égiz tamlarning ichidiki tikenlik simlarnimu körgili bolidu. Bu tikenlik simlar mehbuslarning hetta türmining etrapida aylinip yürüshining aldini alidu, ularni peqet özi turghan kamérning etrapida kontrol qilidu. Shinjangdiki bezi lagérlar 2019-yildin bashlap bu xil simliq rishatkilarni éliwetken”.

Ötken yilqi tekshürüsh doklatining yene bir muxbiri méga rajagopalan 2017-yili Uyghur rayonidiki lagérlarni öz közi bilen körgen bolup, u bu heqtiki ziyaritimizde mundaq dégen idi: “Men 2017-yili lagérlarni ziyaret qilghan. Lagérlarning formatlirini, sheklini bilimen. Bir qarapla u yerlerning lagér ikenlikini biliwalghili bolidu. U yerler adette bek mustehkem yasalghan bolidu, égiz tamlar, tamning üstide sim tosuqlar ornitilghan bolup, héchkim u yerge özi xalap kirmeydighanliqi éniq. Men qaytip kelgendin kiyin u lagérlarning qeyerde ikenlikini tapalmidim”.

Alison kéllir özlirining nechche yilliq tekshürüsh doklati heqqide toxtilip, özlirining lagérlar heqqidiki doklatini “Polattek ispat, héchkim lagér mesilisini ret qilalmaydu” dep qarighanliqini, “Gu'en gu'en” tartqan bu sin körünüshining “Baz fid” ning “Polattek ispat” lirigha téximu yuqiri derijide ispat bolidighanliqini tekitlidi.

U yene mundaq dédi: “Bu kishining qilghini bek küchlük ispat boldi, bu ispatlarning aldida kishiler lagérlarni inkar qilalmaydu. Lagérlar qolimizda nurghun ispat bar. Biz qanchilik zichliqni hésablimay peqet normal körün'gini boyiche hésablisaqmu nahayiti qorqunchluq bir san otturigha chiqidu. Bizning sün'iy hemrah arqiliq éniqlighan lagérlarning orni bilen bu kishining yer yüzide turup tapqan lagérlarning ornining shu ikenliki bu nahayiti küchlük ispat. Nurghun lagér shahitlirining lagérlar heqqidiki guwahliqliri bar. Hetta xitay hökümitining ashkarilan'ghan höjjetliri bar. Yeni qolimizda hazir lagérlar heqqide taghdek ispatlirimiz bar. Mushundaq ispatlarning aldida yenila lagérlarni inkar qilish put tirep turap turalmaydu”.

“Gu'en gu'en” isimlik kishi sin körünüshining axirida körürmenlirige mundaq dégen: “Xelq'araliq metbu'atlar shinjangdiki lagérlar heqqide nurghun doklatlarni élan qildi. Men aldinqi qétim shinjanggha barghanda shu yerdiki xitaylardin sürüshte qilghan idim. Anglishimche nurghun Uyghurlar erzan emgek küchi süpitide bashqa jaylargha ishleshke élip kétilgen. Xitay hökümitining özini nazaret qilish sistémisigha naraziliq bildürgen Uyghurlarmu lagérlargha solan'ghan. Mekteptimu Uyghur tilini ishlitishke yol qoyulmighan. 2019-Yilida xongkongda yüz bergen oyghinish herikitini xitay kontrolluqidiki saqchilar xelq'ara médi'aning közi aldida qanliq basturghan. Shunga shinjanggha oxshash xelq'ara axbarat wasitiliri kérelmeydighan rayonda xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan ziyankeshlikini tesewwur qilghili bolmaydu. Özi bashqilargha qul bolushni xalimaydighanlar, bashqilarningmu qul qiliniwatqanliqini körüshni xalimaydu. Xitay hökümitining, xitay kompartiyesining baldurraq yimirilishni, bu insaniyetke qarshi jinayetning baldurraq axirlishishini tileymen”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.