Софие ричардсон: “хитайниң лагер мәхпий һөҗҗәтлири униң җинайәт пакитидур”

18-Ноябир хитайниң уйғур елидики лагерларға аит 403 бәтлик мәхпий һөҗҗитини ашкарилиған “ню-йорк вақти” гезити, икки һәптигә йәтмигән вақит ичидә йәни 24-ноябир давамлиқ түрдә йәнә бир зор көләмлик йәниму конкрет мәхпий һөҗҗәтләрни елан қилип, хәлқара җәмийәттә вә мәтбуатларда йәнә бир долқун һасил қилди.

Хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзүватқан сиясәтлиригә аит ашкариланған алдинқи қетимлиқ мәхпий һөҗҗәтлиридә хитайниң уйғурларға қаратқан бастуруш сияситиниң маһийити хитай дөләт рәиси ши җинпиңниң мәзкур сиясәтләр арқилиқ йәтмәкчи болған мәқсәтлири ашкариланған болса, 24-ноябир йәкшәнбә күни, хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йолға қойған йиғивелиш лагерлириға мунасивәтлик бу бир қатар мәхпий һөҗҗәтлири, хитайниң уйғур дияри миқясида қурған лагерларниң көлими вә уни идарә қилиш, вә униң мутләқ мәхпийликини сақлашқичә бекитилгән системилиқ башқуруш усуллири һәмдә бу сиясәтләрниң пүткүл уйғур җәмийитигә көрситиватқан тәсирлири һәққидә ениқ тәпсилатларни өз ичигә алиду.

Хәлқара тәкшүрүш ахбаратчилири бирләшмисидики 14 дөләтниң 17 нопузлуқ ахбарат васитилириниң җәмий 75 мухбириниң һәмкарлиқида тәйярланған мәзкур мәхпий һөҗҗәтләргә даир тәкшүрүш ахбарати “ню-йорк вақти” гезити, с н н, б б с қатарлиқ дуняви мәтбуатларниң баш темилиқ хәвиригә айлиниши билән, уйғурлар учраватқан кризис қайта дуняниң диққәт нуқтисиға айланди.

Хәвәрләрдә көрситилишичә, бу тәкшүрүш ахбарати, ашкариланған мәзкур һөҗҗәтләрдин башқа, мухбирларниң 10 дин артуқ дөләттики 40тин артуқ уйғур билән мәхсус сөһбәт өткүзүш вә бир түркүм вәзийәт анализчилири билән муһакимиләр елип бериш нәтиҗисидә, уйғур дияридики лагер вә омумий вәзийәт һәққидики һазирғичә еришилгән мукәммәл вә әтраплиқ тәкшүрүш ахбарати һесаблинидикән.

Хитай һөҗҗәтләрдики тәпсилий пакитлар уйғур елидики лагерлар мәсилисидики тонулған тәтқиқатчи адриян зенз тәрипидинму бирму-бир селиштурулуп тәкшүрүп чиқилған болуп, униң йеқинқи икки күндә “ню-йорк вақти” гезити, н б с, с н н қатарлиқ ахбаратларниң бу һәқтә сориған соаллириға җаваб беришичә хитайниң лагерлардикиләрниң омумий санини мутләқ мәхпийәтлик сүпитидә тутуп келиватқанлиқи үчүн мәзкур һөҗҗәтләрдиму омумий санға даир мәлумат йоқлиғини тәкитлигән. Адриян, ашкариланған учурларға асасән лагерлардики тутқунларниң санини қайта мөлчәрләп, уйғур диярида 2017-йили баһар пәслидин башлап тутқун қилинған киши сани 900 миңдин 1 милйон 800 миңғичә болуши мумкинликини оттуриға қойған.

Адриян зензниң баян қилишичә, ашкариланған һөҗҗәтләр ичидә йәнә, лагерларға әкетилгән, түрмигә соланған он миңларчә кишиниң исми, кимлик номури, адресиму бар болуп, уларниң мутләқ көп қисми уйғур икән.

Һөҗҗәтләр ичидики йәкән наһийәсигә даир 2018-йили чиқирилған һөҗҗәттин мәлум болушичә, йәкән наһийәсидики нопусниң 16 пирсәнткә йеқини лагерға вә түрмиләргә соланған. ялғуз қошериқ йезисидики “әсәбийлик билән еғир дәриҗидә булғанған” дәп тәсвирләнгән икки йезидики 60 пирсәнт аилидә аз дегәндә бир вә униңдин көпи тутқун қилинған.

Адриян зенз бу һөҗҗәтләрдин қариғанда хитай һөкүмитиниң 30-яштин 59 яшқичә болған арилиқтики әрләрни асаслиқ тутқун нишани қилғанлиқини әскәрткән.

Лагер шаһитлиридин голландийәдә яшаватқан өмәр бекали вә америкадики зумрәт давутлар хитайниң лагер сиясити һәққидики мәхпий һөҗҗәтлириниң ашкариланғанлиқини өзлириниң лагер кәчмишлириниң растлиқиниң полаттәк испати дәп қарайдиғанлиқини билдүрди. Өмәр бекали мәзкур тәкшүрүш ахбаратида оттуриға қоюлған лагердикиләрниң сани һәққидики тәхминләрни йәнила әмәлийәттикидин җиқ аз дәп қарайдиғанлиқини оттуриға қойди:

Зүмрәт давутму бу һәқтә охшаш пикирдә икәнликини ипадилиди шундақла, әмдики қәдәмдә дуняниң лагерларни тақашқа әмәлий тәдбир қоллинишини үмид қилидиғанлиқини билдүрди. Зумрәт өзи шаһит болған вә көргәнлиригә асасланғанда юқириқи ахбарат доклатида йорутулмиған нуқтиларниң йәнила көплүкини тәкитләп: “лагерниң ичидики сирлар йәнила көп. Әң қисқиси бизгә лагерда зади қандақ дора окулларниң ишлитилгәнликиниму билмәймиз, лагерда өлгәнләрниң немә үчүн өлгәнлики, җәситиниң қандақ бир тәрәп қилиниватқанлиқиму ениқ әмәсү буларниң сориқини қилиш керәк, хитай буларға җаваб бериши керәк” дәйду.

24-Ноябир йәкшәнбә күни “ню-йорк вақти” гезитидә “хитай бизниң билишимизни халимиди, бирақ униң һөҗҗәтлири әмәлийәтни сөзләватиду” мавзусида мақалә елан қилип, бу һөҗҗәтләрдә ашкариланған муһим мәзмунларни тонуштурди. Адриян зензниң көрситишичә, ашкариланған һөҗҗәтләр ичидики бири уйғур аптоном райониниң сабиқ муавин партком секретари җу хәйлун имза қойған “дөләт иккинчи дәриҗилик мәхпий телеграммиси” болуп, бу телеграммида асаслиқи уйғур елидә йолға қоюлуватқан бу аталмиш “қайта тәрбийә мәркәзлири” ни мутләқ мәхпий сақлаш һәққидики йолйоруқлириму ашкариланған. Һөҗҗәттә йәнә лагерниң ичидики көзитиш, башқуруш системиси, бихәтәрлик назарәт камералири, көзитиш мунарлириға аит тәпсилатларму бар икән. Һөҗҗәттә йәнә лагерларда тәрбийәгә маслашмай, тиркәшкәнләргә “һуҗум характерлик тәрбийә” йүргүзүш тәлимати берилгән болуп, мана бу лагерларда мәҗбурлаш вә қийин-қистақниң омумйүзлүк мәвҗутлуқидин дерәк беридикән.

Юқиридики бу һөҗҗәт тоғрисида тохталған хәлқара кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хитай ишлири директори сопфи речардсон ханим, хитайниң уйғурлар үстидин елип бериватқинини әң еғир инсан һәқлири дәпсәндичиликини испатлайдиған бу мәхпий һөҗҗәтләр, ялғуз ахбарат яки һөкүмәтниң ғулғула қилип қоюпла унтулуп қалидиған бир дөвә материял болуп қалмаслиқи керәкликини тәкитләп: “мәйли хитай уни ялғанға чиқиришқа тиришсиму бәрибир бу бир пакит, бу хитай һөкүмитиниң уйғурларни йоқитиш үчүн елип бериватқан қорқунчлуқ интайин пиланлиқ вә қаратмилиқ, системилиқ сиясәт икәнликиниң, шундақла инсанийәткә қарши җинайитиниң испати. Бу қиммәтлик мәхпий һөҗҗәтләр, пәқәт хитайға қоюлидиған җаза тәдбирлиригә әмәлий тәтбиқланғанда, бу җинайәттә қоли бар хитай әмәлдарлирини җазалашта җинайәт пакити сүпитидә қоллинилғанда әһмийитини тапиду вә шундақ болуши керәк.” дәп кәскин ипадә билдүрди.