хитай һөкүмити уйғур елидики лагерларда йолға қоюватқан мәҗбурий әмгәк түзүминиң қандақ җәрянда болуватқанлиқи һәққидә йеңи мәлуматлар ашкариланған. америкадики "коммунизм қурбанлири хатирә фонди" ниң тәтқиқатчиси, доктор адриян зенз лагерларда йолға қоюлуватқан мәҗбурий әмгәк һәққидики доклатини 2019-йили тунҗи қетим елан қилғандин кейин, йеқинда йәнә йеңи учурлар, йеңи гуваһлиқлар вә сүний һәмраһ көрүнүшлири қатарлиқ мәнбәләргә асасән бу мәсилә һәққидики йеңиланған доклатини елан қилған.
доктор адриян зензниң бизгә дейишичә бу доклат уйғур елидики лагерға четилған мәҗбурий әмгәк түзүминиң җәряниға аит тәпсилатларни өз ичигә алидикән. у мундақ деди:
"мән 2019-йилиниң оттурилири мәҗбурий әмгәк системисини ашкарилап бәргән тунҗи доклатимни елан қилғанидим. бирақ кейин диққитимни көпрәк әмгәк күчлирини йөткәш сияситигә мәркәзләштүргән болғачқа, лагер ичидики мәҗбурий әмгәк системиси һәққидә бир издиниш болмай келивататти. шуңа мән йеңи дәлилләр билән бу системини йеңидин тәһлил қилип чиқтим" .
адриян зензниң бу доклати уйғур елидики лагерға бағланған мәҗбурий әмгәк хитай компартийәсиниң қурғучиси мав зедуң тәрипидин иҗад қилинип йолға қоюлған "әмгәк билән өзгәртиш" тин ибарәт "тәрбийәләш" системисидики йеңилиқни әкс әттүридикән. униң дейишичә, әмгәк билән өзгәртиш түзүмидә мәһбуслар тутқун қилинипла әмгәк билән өзгәртиш мәйданлирида еғир әмгәккә селинған, шуңа бу системида қайта тәрбийәләш вә әмгәк үнүминиң төвән болғанлиқи һәққидә шикайәтләр оттуриға чиққан. бирақ хитай һөкүмити уйғур елида әмгәк билән өзгәртиш түзүмини ислаһ қилип, қайта тәрбийәләш билән мәҗбурий әмгәкни бир-биридин айриған. у мундақ дәйду: "шинҗаңда йолға қоюлған бу түзүмдә лагерға қамалған уйғурлар аввал интайин залим вә қаттиқ қоллуқ қайта тәрбийәләштин өткүзүлгән. буниңда қайта тәрбийәләш асасий диққәт мәркизи болған. бу басқуч аяғлашқандин кейин андин ипадиси бир қәдәр яхши дәп қаралғанлар лагер ичидики яки лагер йениға қурулған завутларға сақчиларниң назарәтчиликидә йерим күн ишләшкә елип чиқилған, улар ишини түгитип болғандин кейин лагерға қайтип, кәчлири йәнә ‹өгиниш қилған› . әң ахирида бу тутқунлар лагердин чиқип завутларда пүтүн күнлүк мәҗбурий әмгәкчиләргә айланған" .
адриян зензниң қаришичә, "шинҗаңда йолға қоюлуватқан ‹кәспий маһарәт билән тәрбийәләш мәркизи (职业技能教育培训中心) намидики лагерларға бағланған мәҗбурий әмгәк түзүмини ‹әмгәк билән өзгәртиш түзүми› ниң тәрәққий қилдурулған нусхиси, дейишкә болидикән. униң дейишичә, лагер ичи вә униң йениға қурулған завутлар асасән хусусий игидарчилиқидики яки пүтүнләй мустәқил һәрикәт қилидиған завутлар болуп бу завутлардики хизмәт үнүми дөләт игидарчилиқидики завутлар вә яки илгирики әмгәк билән өзгәртиш мәйданлиридики завутлардин көп юқири болидикән. адриян зенз мундақ дәйду:
"буниңдин көрүвелишқа болидуки, бу арқилиқ експлататсийә қилиш қолайлаштурулған һәмдә узун муддәтлик болуш бекитилгән. чүнки бу кишиләр хусусий карханиларда ишләйдиған болғачқа, лагерлар тақалған тәқдирдиму улар охшашла бу завутларда мәҗбурий ишләшни давам қилиду" .
адриян зензниң доклатида бир йеңи гуваһчиниң сөзигә асасән баян қилишичә, лагерлардики йеши 18 яштин 60 яштин юқириғичә болған барлиқ аяллар көп қәвәтлик кийим-кечәк завутида ишләшкә мәҗбурланған болуп, мәһбуслар бу йәрдә кечә-күндүз алмишип ишләйдикән. завутларда һава тәңшигүч кәмчил болғачқа, һавасизлиқтин айлинип кетидиған әһваллар йүз беридикән. бундин сирт бу аял гуваһчи йәнә, мәһбусларниң һаҗәтханиға бериш вақти муқим бекитилгән болғачқа өзлириниң су ичишигиму чәклимә қоюлидиғанлиқини, нормисини толдуралмиғанларниң исмена қошуп ишләйдиғанлиқи, һошидин кәткәнләрниң қопал муамилә көридиғанлиқини дегән.
адриян зензниң дейишичә, кәспий маһарәт билән тәрбийәләш вә мәҗбурий әмгәк завутлири бара-бара қелиплаштурулуп уйғур елиниң һәммә җайлиридики лагерларда омумлаштурулған. у, әйни чағда "йеңи җәнубий шинҗаң кәспий маһарәт тәрбийәләш мәркизи әндизиси" дәп тәсвирләнгәникән. адриян зенз мундақ дәйду:
" ‹шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири› ичидә ашкариланған текәс наһийәлик җамаәт хәвпсизлик идарисиниң бир йолйоруқ һөҗҗитидә лагерлардики кәспий маһарәт билән тәрбийәләш һәққидә бәзи тәләпләр оттуриға қоюлған болуп, униңда хусусий карханиларни җәлп қилиш үчүн лагерда кәспий маһарәт билән тәрбийәләйдиған бир орун болуши лазимлиқи тилға елинған. биз қолға чүшүргән башқа бир һөҗҗәттә болса лагер ичидә вә әтрапида завут қурмақчи болған ширкәтләрниң дөләт ярдимигә еришидиғанлиқи тилға елинған" .
доклатта көрситилишичә, текәс наһийәлик җамаәт хәвпсизлики идариси бу һөҗҗәтни 2018-йили лагер хизмитидики "йетәрсизликләр" ни һәл қилиш үчүн, йәрликтики "кәспий маһарәт билән қайта тәрбийәләш мәркәзлири" гә "хизмәт тәдбири" қилип тарқатқаникән.
доктор адриян зензниң дейишичә, лагердин чиқип, завутларда пүтүн күн әмгәк қиливатқан уйғур мәҗбурий әмгәкчилириниң ихтиярий һәрикәт қилиши, халиған ишқа орунлишишиға йол қоюлмайдикән. уларниң бәзилириниң өйлиригә қайтишиға рухсәт берилгән тәқдирдиму сақчиниң назарити вә контрол қилишидин қутулалмайдикән. у доклатини хуласиләп: "уйғурларға қаритиливатқан бу аталмиш кәспий маһарәт билән тәрбийәләш системиси ‹лагер› вә ‹әмгәк› ни айриш арқилиқ уларни техиму қаттиқ әмгәккә селиш үнүмини көтүргән болса, йәнә бир яқтин уйғурларни мәҗбурий һалда хитай компартийәси рәһбәрликидики асасий еқим җәмийитигә сиңдүрүветидиған сиҗил супа болуп қелиши мумкин" дәп агаһландурған.
доктор адриян зензниң йеңи доклати йилда икки қетим елан қилинидиған нопузлуқ илмий журнили болған "хитай журнили" (The China Journal) да елан қилинип күчлүк диққәт қозғиди.