Xitay hökümitining bash ministir saylimi we uning Uyghur rayonigha bolghan tesiri

Muxbirimiz jewlan
2023.03.17
shi-jinping-li-qiang.jpg Xitay bash ministirliqigha yéngidin saylan'ghan li chyang(solda) bilen xitay re'isi shi jinping xitay dölet xelq qurultiyi yighinida qol éliship körüshti. 2023-Yili 11-mart, béyjing.
AP

3-Ayning 13-küni, xitayning 14-nöwetlik memliketlik xelq wekilliri qurultiyi yighini ayaghlashti؛ shi jinping toluq awaz bilen xitayning dölet re'isi we merkiziy herbiy komitétning re'isi bolup “Saylandi”؛ xitay merkiziy komitét siyasiy byurosining da'imiy hey'et ezasi li chyang mutleq köp sanliq awaz bilen xitayning bash ministiri bolup “Saylandi”.

Mezkur yighinning yépilish murasimida shi jinping söz qilip, her qandaq sirtqi küchning teywen mesilisige arilishishigha qet'iy qarshi turidighanliqini jakarlidi؛ li chiyang yéngi bash ministir bolush süpiti bilen tunji qétim xitay we chet ellik muxbirlarni kütüwélish yighini échip, kelgüsi 5 yilliq xizmet pilani we nishanini otturigha qoydi؛ u muxbirlarning so'aligha bergen jawabida, xitay iqtisadining éshish nisbitini bu yil 5 pirsentke yetküzidighanliqini, dölet karxaniliri bilen xususiy karxanilarning tereqqiyatini teng ilgiri süridighanliqini, amérika qatarliq döletler bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqini dawamliq mustehkemleydighanliqini bildürdi.

Shi jinpingning qattiq qol pozitisiyesige baqqanda, li chyangning ipadisi mötidil bolup, közetchiler buni xitayning ikki yüzlimichiliki, yeni amérika bashchiliqidiki gherb dunyasini qaymuqturush üchün “Bu yaqtin ochuq chiray échip u yaqtin özining bilginini qilish, bu yaqtin shepe bérip u yaqtin jöndesh” taktikisi dep bahalighan.

Tunggan analizchi ma jü xitay kompartiyesining tarixtin buyan mushundaq hiyle-mikir ishlitip kelgenlikini bildürüp mundaq deydu: “Xitay kompartiyesi meyli gomindang dewridiki jang jéshi bolsun, sowét ittipaqi, amérika yaki dunyadiki her qandaq dölet bolsun, hemmisige mushundaq usullarni keldi. Siyasette hiyle-tozaq qurush, bashqilarni aldash xitayning hökümran sinipliridin qalghan adet bolup, bular xitay kompartiyeside toluq mujessem bolghan”.

Xitay re'isi shi jinping(solda) bilen xitay bash ministirliqigha yéngidin saylan'ghan li chyang xitay dölet xelq qurultiyi yighinida. 2023-Yili 12-mart, béyjing.
Xitay re'isi shi jinping(solda) bilen xitay bash ministirliqigha yéngidin saylan'ghan li chyang xitay dölet xelq qurultiyi yighinida. 2023-Yili 12-mart, béyjing.
AP

Li chyang xitayning bash ministiri bolghandin kéyin, chet el taratqulirida uning xaraktéri we siyasiy roli toghruluq her xil baha we qiyaslar bérilgen. CNN Torida “Li chiyang xitayning iqtisadini eslige keltüridu, amérika bilen iqtisadiy munasiwetni dawamliq saqlaydu” déyilgen bolsa, roytérés agéntliqi we BBC torida “Li chyang bashtin axir shi jinpingning adimi, shunga shi jinpinggha gépini ötküzeleydu” déyilgen. “Nyu-york waqti géziti” torida élan qilin'ghan maqalide éytilishiche, li chyangning iqtisadiy islahat éngi xéli yuqiri bolup, shangxey shehirining bashliqi mezgilide tésla shirkitini shangxeyge élip kirgen؛ 20-qurultaydin kéyin shi jinpingni qayil qilip, “Yuqumni nölge chüshürüsh siyasiti” ni axirlashturushqa hesse qoshqan. Emma xitay közetchilirining qarishiche, li chyang toghruluq chiqqan bu geplerning beziliri asassiz, belkim u xitayning teshwiqati bolushimu mumkin iken.

Kanadaliq xitay yazghuchi we zhurnalist shéng shö xanim mundaq deydu: “Li chiyangning xitayda qandaq rol oynishi muhim emes, shi jinpinggha köre muhim bolghini, uning shi jinpinggha bolghan sadiqliqi. Li chiyangning qilmish-etmishlirige qaraydighan bolsaq, u shangxeydiki chaghda yuqumni nechche ay qamal qilip bu sheherni maliman qildi. Yuqirigha sadiq bolimen dep, puqralarning jénigha zamin boldi, ulargha qilche rehim qilmidi. Démek, bundaq adem bash ministir bolsa yene dawamliq shi jinpingning iradisi boyiche xitayni bashquridu. Li chiyang iqtisadni tereqqiy qildursun yaki diplomatiyede netije qazansun, uningdin payda alidighini beribir shi jinpingning mustebit hakimiyiti. Eger bu hakimiyette erkinlik, démokratiye we qanun bolghan bolsidi, mawu emeldar mawu orunda ishlise xitaygha paydiliq bolatti déyeleyttuq”.

3-Ayning 15-küni, amérikaning “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Xitayning yéngi bash ministiri” namliq maqalide körsitilishiche, 80-yillarda xitayning bash ministirliq hoquqi chong bolup, jang zémin dewride hoquq tutqan li péng, ju rungji qatarliqlarmu xitay siyasitide belgilik rol oynighan. Xu jintaw dewride win jyabawning siyasiy orni nisbeten töwen, shi jinping dewride bolsa li kéchyangning orni téximu töwen, hoquqi téximu kichik bolghan. Hazirqi yéngi bash ministir li chyang gerche namda xitayning 2-nomurluq rehbiri bolsimu, burunqidekla shi jinping üchün xizmet qilidighan ademge aylan'ghan. Chünki li chyang ilgirimu shi jinpingning qol astida ishligen bolup, 2005-yili jyangshi ölkilik partkom sékrétari bolup ishlewatqan shi jinpinggha nechche yil katip bolghan.

Shéng shöning qarishiche, xitay kommunist hakimiyiti eslidinla mustebit hakimiyet bolup, meyli kim hoquq tutsun hemmisi oxshash, peqet beziliri islahatchi, beziliri mute'essip, beziliri eqilliq, beziliri döt körünidu. U mundaq deydu: “Jang zémin dewridimu nurghun adem ziyankeshlikke uchridi, Uyghurlarmu basturuldighu? xu jintaw dewridimu nurghun adem basturuldi hem öldighu?! bularning hemmisi xitay kompartiyesi tekrarlap kelgen wehshiylik. Shi jinping dewrige kelgende xitayning iqtisadi weyran bolushqa bashlidi, xitay emeldarliri buni körüp, hakimiyetning xeter astida qalghanliqini hés qilip iqtisadini eslige keltürmekchi boldi. Eger iqtisadi eslige kelse, bu hakimiyetning mustebit, zorawan tebi'iti özgiremdu? bundaq bolushi natayin. Yene kélip, men li chiyangning shi jinping iradisi, idiyesi we siyasitini qayrip qoyup, öz ghayisi boyiche ish qilalishigha ishenmeymen”.

Xitayning bu qétimliq xelq wekilliri qurultiyida shekillen'gen yéngi hökümet we bash ministir li chyang xitayning kelgüsi weziyiti, jümlidin Uyghur rayonigha birer özgirish élip kélelemdu? Uyghurlarni basturush we irqiy qirghinchiliq yene dawamlishamdu? analizchi ma jü buninggha jawab bérip mundaq dédi:

“Hazir Uyghurlargha yürgüzülüwatqan irqiy qirghinchiliq netije bériwatqan basquchqa kirdi. Xitay hökümiti Uyghurlarning medeniyiti, étiqadi, örp-aditi, hemme némisini yoqitip bir yerge bardi. Uyghur ser xilliri tamamen yoq qilindi. Bir milletni yoqitishning eng yaxshi usuli uning ser xillirini yoqitish. Xitay bu meqsitige asasen yetti. Shi jinping bu qétim özining buyruqidin chiqmaydighan li chiyangni bash ministir qildi, siyasiy byuro ezalirimu uning ademliridin teshkil tapti. Men ishinimenki, li chiyangmu shi jinping bergen wezipini orunlaydu. Ötken bir mezgilde, kishiler ma shingrüyni shinjanggha barsa siyaset özgiridu, dep oyliwalghanidi. Hazir qaraydighan bolsaq, ehwalda özgirish bolmaqta yoq, zulum téximu éghirlishiwatidu. Shunga köpchilikke deydighinim, xam xiyalni qoyup shi jinping bilen küresh qilayli”.

14-Mart küni “Diplomat” torida chiqqan maqalide qeyt qilinishiche, hazir yéngi bash ministir li chyanggha ümidwarliq bilen köz tikiwatqanlar bolghinidek, uning peqet shi jinpingning kölenggisi ikenlikige ishinidighanlarmu bar iken. Xitayning iqtisadi chöküwatqan, xelq'ara obzari nacharlishiwatqan weziyette shi jinping iqtisadni li chyanggha tashlap bérip, özi herbiy we diplomatiye ishlirini tutushi mumkin iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.