Doktur meghpiret kamal: l. Mutelliptek sha'irlar we shé'irla bolsa Uyghur tili we Uyghurlar ölmeydu

Istanbulda bir top Uyghur ziyaliyliri, edibliri jem bolup, 20-esirde ötken meshhur Uyghur sha'iri lutpulla mutellip tewellutining 100 yilliqini xatirilidi. 2022-Yili 2-öktebir, türkiye.

2-Öktebir küni istanbulda bir top Uyghur ziyaliyliri, edibliri jem bolup, 20-esirde ötken meshhur Uyghur sha'iri lutpulla mutellip tewellutining 100 yilliqini xatirilidi. Bu yighinda söz qilghan Uyghur akadémiyesi wexpisining mu'awin re'isi doktor meghpiret kamal lutpulla mutellipning ijadiy hayati we Uyghur xelqige qoshqan töhpisige yuqiri baha bérip: “Shé'ir we sha'ir bir milletning mewjutluqining belgisidur, eger bizning Uyghur sha'irlirimiz mewjut bolsa biz yoqap ketmey yashap keptimiz dep qarisaq bolidu. Eger Uyghur tilida yézilghan shé'ir bolsa, Uyghur tilida shé'ir yazidighan sha'ir bolsa, l. Mutellipke oxshashla sha'irlar bolsa bu til ölmeydu we Uyghur milliti ölmeydu”, dep tekitlidi.

Bu yighinni dunya Uyghur yazghuchilar uyushmisi uyushturghan bolup, dunya Uyghur qurultiyi wexpisi, Uyghur akadémiyesi wexpisi, tarim Uyghur medeniyet buyumliri shirkiti maddiy we meniwi jehettin qollap quwwetligen. Yighinda aldi bilen sha'ir lutpulla mutellip tonushturulghan qisqa filim körsitilgendin kéyin Uyghur akadémiyesi wexpisi mu'awin re'isi doktur meghpiret kamal xanim “Sha'ir, shé'ir we milliy roh”, dégen témida söz qilip, Uyghur qehriman sha'irliri, jümlidin lutpulla mutellip ijadiyiti we Uyghur shé'iriyitining tarixiy jeryanliri toghrisida toxtaldi. Shu qatarda sözge chiqqan Uyghur ziyaliyliridin dunya Uyghur qurultiyi wexpisi re'is wekili doktur dilshat barishchi, Uyghur akadémiyesi wexpisi re'isi doktur perhat qurban tengritaghli qatarliqlarmu söz qilip lutpulla mutellipning hayat-ish-izliri we yazghan shé'irliri toghrisida öz köz qarashlirini otturigha qoydi.

Dokur perhat qurban tengritaghli 23 yashliq lutpulla mutellipte adettin tashqiri qabiliyetning barliqini, uning yétiship chiqishida anisining töhpisining yuqiri ikenlikini ipadilidi.

Yighinda mutexessislerning lutpulla mutellipning hayatigha we eserlirige béghishlighan maqaliliri oquldi shuningdek lutpulla mutellipning “Xiyalchan tilek” qatarliq shé'irliri déklamatsiye qilindi.

Yighin'gha yene birqisim Uyghur sen'etchilermu qatnashqan bolup, qazaqistanliq Uyghur naxshichi rustem niyazuf we gollandiyedin kélip qatnashqan sen'etkar perhat abit “Zöhre janim”, “Salam lutpulla” dégen naxshilarni oqup yighin ehlining alqishigha érishti.

Dunya Uyghur yazghuchilar jem'iyitining re'isi abdushükür muhemmed lutpulla mutellip toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Lutpulla mutellip hem sha'ir hem inqilabchi idi. Uni xatirileshte men ikki seweb bar dep qaraymen, biri sha'irliq talanti, u, özining 8 yilliq ijadi hayatida yaratqan edebiy ijadiyetliri arqiliq yéngi zaman Uyghur shé'iriyitige bir ülge tikligen, bizning shé'iriyitimiz klassik edebiyattin yéngi dewr Uyghur edebiyatigha kirgen dewrde özgiche shé'iri uslubliri bilen Uyghur shé'iriyitide aldinqi qatarda turidighan sha'irlarning qatarigha ötken. Uni zamandashliri bilen sélishturghandimu talantliq sha'ir déyishke bolidu. Lutpulla mutellip shé'irlirida némini yazghan bolsa u shundaq yashidi, u peqet shé'ir yézip xelqni küreshke ündimestin belki biwasite inqilabqa qatnashti dések bolidu. U özi teshkilat qurup eyni chaghdiki rezil xitay gomindang hökümitige qarshi özining aktip heriketliri bilen küresh sépige atlandi. Uningda öz xelqning azadliqigha bolghan telpünüsh we intilish bar idi. Shu nuqtidin lutpulla mutellipni milliy qehriman hem 20-esirde ötken büyük sha'ir déyishke bolidu”.

Abdushükür muhemmed ependi, lutpulla mutellipning özige xas uslub yaratqan jenggiwarliq shé'irlirida weten xelqining azadliqigha béghishlan'ghan küresh rohi barliqini tekitlidi we “Yillargha jawab”, “Xiyalchan tilek”, “Bu méning yash ghunche gülüm échilatti”, dégen shé'irlirini misal qilip körsetti.

1922-Yili tughulghan we yash sha'ir, dramatorg süpitide tonulghan lutpulla mutellip, 1930-1940-yillarda ma'arip terbiyesini ghulja we ürümchide alghandin kéyin aqsuda gézitxanida ishligenidi. 1945-Yili 7-aylarda aqsuda xitaygha qarshi mexpiy teshkilat qurghan inqilabiy yashlar bilen birge xitay gomindang herbiy-saqchiliri teripidin qolgha élinip, sherqiy türkistan jumhuriyiti milliy armiyesi aqsuni azad qilish üchün uni qorshawgha alghanda, shu yili 9-ayda xitay qoshunliri teripidin bashqa 30 nechche sepdishi bilen birlikte öltürülgenidi.

2-Öktebir küni lutpulla mutellipning tewelluti xatirilinish bilen birge yene Uyghur shé'iriyitide tonulghan sha'irlarning biri, lutpulla mutellip ijadiyetliridin zoq élip, uni öz edebiy ijadiyitige ülge qilghan, hayatining köp qismini türkiyede muhajirette ötküzüwatqan proféssor sultan mehmut qeshqerli ependige minnetdarliq bildürüldi.

Uyghur akadémiyesi wexpisi, dunya Uyghur yazghuchilar uyushmisi, dunya Uyghur qurultiyi wexpisi qatarliq organlar we yighin qatnashquchiliri sha'ir we proféssor sultan mehmut qeshqerlining edebiy ijadiyitining 70 yilliqi, ilmiy tetqiqat xizmetlirining 58-yilliqigha minnetdarliq bildürüp, uning Uyghur edebiyatigha we Uyghur tetqiqatigha qoshqan töhpisini teqdirlidi.