Ma jü: “Xitayning Uyghur diyaridiki yuqiri bésimliq basturush modéli gherbiy-shimaldiki tungganlar rayonlirighimu kéngeymekte”

Chéqiliwatqan tunggan meschiti. (Waqti we orni éniq emes)

Uyghur aptonum rayonluq hökümet torining 15-féwral künidiki sanida, 2-ayning 14-küni Uyghur aptonum rayonluq hökümet bilen gensu ölkilik hökümetning lenjuda birleshme yighin échip, “Shinjang-gensu istratigiyelik hemkarliq kélishimi” imzalighanliqi xewer qilin'ghan.

“Tengritagh tori” ning 15-féwral köchürüp tarqatqan xewiride déyilishiche, ma shingruy, erkin tuniyaz qatarliqlar yétekchilikidiki Uyghur aptonum rayonluq partkom we hökümetning wekiller ömiki 14-féwral lenjugha bérip, gensu ölkilik partkom we hökümet bilen birlikte öza-ara öginish we tejribe almashturush pa'aliyitide bolghan. Lenjuda échilghan ikki rayonning ortaq hemkarliq xizmet yighinida yene Uyghur aptonum rayonining re'isi erkin tuniyaz we gensu ölkisining ölke bashliqi lyu xé birlikte “Shinjang-gensu istratigiyelik hemkarliq kélishimi” ni imzalighan.

Nyu-yorktiki tunggan pa'aliyetchisi ma jü ependining qarishiche, “Shinjang-gensu istratigiyelik hemkarliq kélishimi”, emiliyette “Xitayning Uyghur diyaridiki irqiy qirghinchiliq modélining xitayning gherbiy-shimal rayonliridiki tungganalar arisigha kéngeytiwatqanliqining ipadisi” iken.

Ma Jü teminligen

Ma jü mundaq dédi: “Bu jaylarning hemmisi hazir shinjangdin ögenmekte. Ular shinjangning bashqurush modélini özlirige tedbiqlimaqta. Eng yéqinda élan qilin'ghan xewerlerdin melum bolushiche, xitayning birliksep bölümi, diniy ishlar idarisi dégenlerning nezeride gensu, ningshya, chingxey qatarliq ölke we rayonlar shi jinpingning shijangda Uyghurlargha yürgüzgen siyasitini öz eyni ijra qilmighan. Ularning qarishiche, bu jaylar bu siyasetni ijra qilishta keskin bolmighan. Hazirqi ehwaldin qarighanda, bu ularning nöwette üzül-késil halda pütkül gherbiy-shimal rayonidiki herqandaq bir az sanliq milletke, bolupmu islam dinigha étiqad qilidighan tungganlargha téximu qattiq kontrolluq yürgüzmekchi we yoqatmaqchi boluwatqanliqining bashlinishi. Chünki ularning Uyghurlargha yürgüzgen ziyankeshliki, pütkül dunya miqyasida küchlük we emeliy bolghan qarshiliqqa uchrimidi. Eng köp bolghinimu peqet eyiblesh bilenla kupayilendi, xalas. Shunga hazir ularning qiliwatqini emeliyette pütkül dunyadiki kishilik hoquq organlirigha özining küchini namayen qilish, disek xata bolmaydu. Eger mushundaq dawam qiliwerse, ularning basturush nishani gensu we ningshyadiki tungganlar, mongghullar we tibetlernimu Uyghurlargha oxshash qismetke uchritidu. Ular ilgiri bu jehettiki xizmet yéterlik bolmidi dégen bolsa, hazir emdi bu xil basturushni téximu keskinleshtürmekchi.”

U sözini dawam qilip yene mundaq dédi: “Hazir gensu, ningshya, chingxey qatarliq jaylarda bu xil siyaset yürgüzüliwatamdu, dégen mesilige kelsek, xitayda tungganlarning köp qismi bu ölkilerge tarqaq olturaqlashqan. Tungganlarning herqaysi ölkilerdiki tarqilishi we turmush adetlirimu perqliq. Shunga ular oxshimighan ölkilerde oxshimighan basturush usulini qollanmaqta. Bezi rayonlarda meschitler zor kölemde chéqilmaqta. Tungganlar topliship olturaqlashqan rayonlar chéqilmaqta. Gensuda meschitlerni chéqip azaytiwatidu, diniy zatlarni tutqun qiliwatidu yaki kompartiyening özining usuli boyiche diniy zatlar terbiyeliniwatidu. Ular hazir islam dinining gensudiki eslidiki tereqqiyat endizisini buzup tashlimaqta. Islam diniy mekteplirini taqimaqta.”

Ma jü ependi, xitay hökümitining nöwettiki basturush nishanining barliq musulman muxlisliri ikenlikini tekitlep yene mundaq dédi:

“Biz shuni untumasliqimiz kérekki, xitay kommunist hökümitining Uyghur diyarida basturush obyékti qiliwatqanlar musulmanlar topluqidur, yeni étiqadi küchlük bolghan islam muxlisliridur. Ular xitay kompartiyesining düshmenliri dep qaralmaqta. Shunga ularning islam dinigha étiqad qilidighan herqandaq bir topluqni bosh qoyuwetmeslikidiki sewebmu del mushu yerde. Buningdin hazir tungganlarning qandaq bir weziyette ikenlikinimu tesewwur qilalaymiz.”

Ma jü ependi bu heqte özining yéqinda birleshken döletler teshkilatigha ottuz ikki betlik doklat yollap, Uyghur diyarida tutqun qilinip lagirlargha qamalghan tungganlar weziyitini anglatqanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Elwette, men bu qétim birleshken döletler teshkilatigha yollighan doklatimdimu, tungganlarning basturulushqa uchrawatqanliqi, lagérlargha qamiliwatqanliqi, sotlinip türmilerge qamalghanliqi we ölgenlikige da'ir pakitlarni anglattim. Bularning hemmisi xitay kompartiyesining ashkarilan'ghan höjjetliridin élindi. Ular zor türkümdiki tungganlardin bashqa yene dongshyanglar, salarlar, baw'en qatarliq islam dinigha étiqad qilidighan milletlernimu nishan'gha almaqta.”

Majü ependi yene özi b d t gha yollighan doklatida, tutqundiki tunggan ölimaliridin Uyghur diyarining sanji shehridin 2018-yili tutqun qilinip, turmige tashlan'ghan jing xeydé, yeni musulmanche ismi dawut axunning؛ yünnende tutqun qilin'ghan ma changshéng axun qatarliqlarning tepsiliy ehwalining tilgha élin'ghanliqini tilgha élip ötti.

Ma jü ependining tekitlishiche, xitay hökümiti Uyghurlargha nisbeten pütkül millet boyiche irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqan waqitta, tungganlargha nisbeten ularning diniy étiqadini yoqitishni nishan qilghan medeniyet qirghinchiliqi yürgüzmekte iken.