Ма шиңрүй уйғур елидики сақчи вә һәрбий органларға юқири бесимлиқ сиясәтни изчил давамлаштуруш көрсәтмиси бәргән

Вашингтондин мухбиримиз әркин тәйярлиди
2025.01.16
ma-xingrui-saqchi-saqchixana-1024 Ма шиңрүй хотән шәһири лаской базири бостан алди йезиси сақчиханисида әһвал игиләватиду. 2024-Йили 9-ноябир, хотән
ts.cn

Хитайниң уйғур елидики алий әмәлдари ма шиңрүй йеқинқи бир һәптидин бери “шинҗаң һәрбий райони” ға, “шинҗаң ишләпчиқириш қурулуш биңтүәни” гә вә һәр дәриҗилик сақчи органлириға арқа-арқидин көрсәтмә берип, хитай компартийәсиниң уйғур елини идарә қилиш хизмитиниң буниңдин кейинки йөнилиши вә алдинқи орундики асаслиқ нуқтилирини көрсәткән.

Ма шиңрүйниң тәкитлишичә, армийә “террорчиларға қарши юқири бесимлиқ бастуруш” ни давамлаштуруп, “балдур зәрбә бериш, кичик вақтида зәрбә бериш вә бих һалитидә зәрбә бериштә чиң туруши”; биңтүән бейҗиңниң районда кәң көләмлик йолға қоюватқан “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңи” намидики хитайлаштуруш һәрикитигә техиму актип қатнишиши вә буни өзиниң асаслиқ вәзиписи қилиши керәк икән. Болупму ма шиңрүйниң өткән һәптидин бери уйғур илиниң хотән, қәшқәр, қизилсу қатарлиқ вилайәт областлирида елип барған тәкшүрүштә, йәрлик даириләрниң асасий қатламға болған контроллуқни техиму күчәйтип, компартийәниң сиясий вә тәшкилий җәһәттики башқурушини “һәр бир аилә, һәр бир шәхскә қәдәр конкретлаштуруши” ни тәләп қилғанлиқи мәлум.

Һалбуки, мутәхәссисләр ма шиңрүйниң көрсәтмиси хитайниң райондики уйғурларни асасий нишан қилған хәвпсизләштүрүш сияситиниң түп йөнилишидә өзгириш болмайла қалмай, бәлки даириләрниң уйғурлар көп санлиқни тәшкил қилидиған җайларда микролуқ контроллуқни техиму күчәйтидиғанлиқи вә техиму конкретлаштурудиғанлиқини көрситиду, дәп қаримақта.

Америкадики “хитай мәҗмуәси” журнилиниң муһәррири, вашингтонни база қилған “җеймис товн фонди” тәтқиқат орниниң “хитай пирограммиси” түриниң муавин директори арран хоп (Arran Hope), һазирқи аламәтләр уйғур или вәзийитидә 2025-йили бирәр өзгириш болмайдиғанлиқи, бу йилниң уйғурлар вә райондики башқа хәлқләр үчүн техиму қараңғу бир йил болидиғанлиқидин бешарәт бериватқанлиқини тәкитләйду. Арран хоп 14-январ мухбиримизға әвәткән бу һәқтики язма анализида мундақ дегән: “гәрчә қиш айлири (хитай) җамаәт хәвпсизлик даирилириниң даим юқири дәриҗидә һошяр туридиған мәзгили болсиму, йәни мән бундақ мумкинчилик бар дәп қаримисамму, әмма юқириниң сияситидә өзгириш болмиғучә һазирқи йүзлиништин шинҗаң вәзийитиниң 2025-йили өзгиридиғанлиқини көрүп йәтмидим”.

Арран хопниң қаришичә, хитайниң райондики асасий қатламларға болған микролуқ контроллуқни күчәйтиш тәдбири, хитайниң “қишлиқ оператсийә” һәрикити билән бағлинишлиқ икән. Арран хоп мундақ дәйду: “бу һәрикәт ‛мәсилини бих һалитидә йоқитиш‚ ни мәқсәт қилмақта… шундақла асасий қатламни контрол қилишни ‛һәр бир аилә, һәр бир шәхскә қәдәр кеңәйтиш‚ болса, бу муддиаға хизмәт қилиду”.

Ма шиңрүй “шинҗаң һәрбий райони” парткоминиң 14-январ күни өткүзүлгән 13-нөвәтлик 8-қетимлиқ йиғинида қилған сөзидә, армийә “террорчиларға юқири бесимлиқ зәрбә бериш һалитини һәр вақит сақлап, балдур зәрбә бериш, кичик вақтида зәрбә бериш, бих һалитидә зәрбә бериш, нуқтилиқ районлар вә муһим қаналларни контрол қилиш иқтидарини өстүрүп, чеграниң бихәтәрлики вә муқимлиқиға капаләтлик қилиш керәк” дегән. У буниң алдида, йәни 8-январ күни биңтүән парткоминиң 8-нөвәтлик йиғинда сөз қилғандиму, биңтүәнниң нөвәттики асаслиқ вәзиписини шәрһләп өткән. Ма шиңрүй, бейҗиңниң биңтүәнгә қойған тәлипи униң “йеңи дәврдики шинҗаң истратегийәсини барлиқ хизмәтләрниң асасий қилиши, җуңхуа миллити ортақ гәвдиси қурулушини илгири сүрүшни асас қилиши” икәнликини ейтқан иди.

Баш иштаби германийәдики “тәһдит астидики хәлқләр җәмийити” ниң қанун директори, адвокат һану шәдлерниң (Hano Schadler) көрситишичә, бу һәрикәтләр хитайниң уйғур районида техи мәқситини ишқа ашуруп болалмидуқ дәп қарайдиғанлиқини көрситидикән. Һану шәдлер мундақ дәйду: “йәрлик аһалиләргә қарита бурундин давамлишип келиватқан, шуниңдәк йеңи йүргүзүлүватқан бесим хитай һөкүмитиниң бу райондики ‛мәқситини техи ишқа ашуруп болалмидуқ‚ дәп ойлайдиғанлиқини көрситиду. Шуңа улар барлиқ күчини ишлитип, бу хил һәрикәтләр арқилиқ, уйғурларниң ‛итаәтмән пуқра‚ болушиға капаләтлик қилиниши керәк, дәп ойлайду”.

Һану шәдлер, уйғур районидики бу һәрикәтләрниң ташқи дуняға ши җинпиңниң бирликкә кәлгән дөләт чүшәнчиси хитайларни мәркәз қилиду, дегән сигнални бәргәнликини тәкитлимәктә.

Һану шәдлер 14-январ бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда мундақ дәйду: “бу сиясәт һәр хил һаләт вә шәкилләрдә давам қилмақта. Қисқиси, бу ташқи дуняға шу сигнални бәрмәктә: ши җинпиңниң дөләтни бирликкә кәлтүрүш идийәси, уйғур елидәк чегра районларниң өзигә хас мәдәнийити, тарихи, әнәниси вә тили болған тәқдирдиму, йәнила хитайларни мәркизий нуқта қилиду”.

Ма шиңрүйниң хотән, қәшқәр, қизилсу қатарлиқ җайларда тәкшүрүш елип берип, башқурушни “һәр бир аилә вә шәхсләргә қәдәр” кеңәйтиш тапшуруқи; шуниңдәк униң йәнә “шинҗаң һәрбий райони” вә биңтүәнгә бәргән һәрқандақ муқимсизлиқ бешаритигә “алдинала зәрбә бериш”, хәвпни “бих һалитидә йоқитиш” көрсәтмиси, уйғур аптоном районлуқ җ х назарити пүткүл уйғур ели миқясида “қишлиқ оператсийә” һәрикити қозғап, “бихәтәрлики мурәккәп саһәләр” гә қарита нишанлиқ тазилаш елип бериватқан бир вақитта оттуриға қоюлған.

Америкадики хитай өктичи адвокат, америка “хунтер институти” ниң илмий хадими вә чикаго университетиниң зиярәтчи пирофессори тең бяв, хитайниң уйғур елидә бу хил һәрикәт характерлик “қаттиқ зәрбә бериш” ни һазирму давамлаштуруши, униң бу райондики “дөләт террорлуқи” да һечқандақ өзгириш болмиғанлиқини көрситиду, дегәнләрни тәкитләйду. Тең бяв мундақ дәйду: “(униң) бу хил һәрикәт характерлик ‛қаттиқ зәрбә бериш‚ ни йәнила қанат яйдуруши, хитай компартийәсиниң шинҗаңдики контроллуқи, шуниңдәк униң дөләт террорлуқида һечқандақ аҗизлаш аламити болмиғанлиқини көрситиду”.

Тең бявниң қаришичә, хитай даирилириниң бир тәрәптин, уйғур елидә “террорлуқ” ниң түгитилгәнлики, “муқимлиқ” ниң ишқа ашқанлиқини тәкитләп, йәнә бир тәрәптин, юқири бесимлиқ сияситини давамлаштурушни тәләп қилиши өзара зиддийәтлик икән. Тең бяв 14-январ бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда, “һазир (районда) аталмиш ашқунлуқ, террорлуқ вә бөлгүнчиликкә һечқандақ бошлуқ қалмиған болсиму, әмма хитай компартийәсиниң давамлиқ юқири бесимлиқ һөкүмранлиқни давамлаштуруши, көрүнүштә бир-биригә интайин зиддийәтликтур” дәйду. Һалбуки, “җеймис товин фонди” ниң “хитай пирограммиси” түридики арран хоп, хитайниң уйғур елидә алдини елиш характерлик бастурушни техиму күчәйтишини, районда төвән киримлик аһалиләр нопусиниң кеңәйгәнлики биләнму бағлинишлиқ болуши мумкинликини тәкитләйду.

Арран хоп мундақ дәйду: “райондики төвән киримлик нопусниң кирим вә хизмәт әһвалини тәқиб қилидиған ‛ишсизлиқни назарәт қилиш вә алдин агаһландуруш бериш механизми‚ ға асасланғанда, 2023-йили райондики төвән киримлик нопусниң көлими кеңәйгән. Шуниңдин бери хитайниң омумий иқтисадий вәзийитидә көрүнәрлик яхшилиниш болмиди. Шуңа, мән бәлким компартийә дөлити алдини елиш характерлик бастуруш тәдбирлирини һәссиләп күчәйтиш зөрүрийити һес қилған болуши мумкин, дәпму ойлаватимән”.

Һалбуки, “тәһдит астидики хәлқләр җәмийити” дики һану шәдлерниң қаришичә, бу америка вә германийәни өз ичигә алған демократик ғәрб дөләтлириниң хитайға болған бесимни техиму күчәйтиши, хитай әмәлдарлириға қарита давамлиқ җаза йүргүзүшини тәқәзза қилмақта икән.

Һану шәдлер мундақ дәйду: “бу ташқи дуняниң райондики өлкә дәриҗилик компартийә рәһбәрлик қатлимидики әмәлдарларни җазалашни кеңәйтишини тәқәзза қилмақта. Мениң нуқтиинәзәримдә, нурғун җазалаш тәдбирлири болсиму, әмма бу демократийә вә кишилик һоқуқни һимайә қилғучи дөләтләр тәрипидин техи толуқ ишлитилмиди”.

Хитай даирилириниң уйғур елидә муқимлиқ тәдбирлирини техиму күчәйтип, “алдини елиш характерлик бастуруш” ни қайта тәкитлиши, америкада пирезидент байденниң вәзипә өтәш муддити тошуп, келәр һәптә йеңи сайланған пирезидент доналд трамп һоқуқни өткүзүвалидиған өткүнчи бир вақитта оттуриға қоюлмақта. Йеңи пирезидентниң хитай сияситиниң қандақ болуши, униң қайси йөнилишкә қарап меңиши, бу сиясәттә уйғур мәсилисиниң қандақ орун тутуши ениқсиз бир пәйттә, хитайниң уйғур елидә юқири бесимлиқ бастурушни қайта қанат яйдуруши, америкада һөкүмәт алмишиш дәвридики ениқсизлиқни “пурсәт көрүватамду-, қандақ” дегән соалларни пәйда қилмақта.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.