Уйғур тиҗарәтчиләрни иқтисадий җәһттин тәқибләш күчәйгәнлики мәлум

Инкаслардин мәлум болушичә, һәр җайлардики бир қисим пулдар, содигәр болупму җамаәт ичидә бәлгилик тәсиргә вә йүз абруйға игә игилик тиклигүчи, бай сахавәтчи уйғурларму даириләрниң һәр түрлүк иқтисадий сиясий вә башқа җәһәтләрдики һәқсизлиқларға учрап һәтта бәзилири түрлүк җинайәтләр артилип қарилинип игиликлири вәйран қилинип келиватқан әһваллар мәвҗут икән. Йеқин мәзгил ичидә радиомизға кәлгән инкасларға қариғанда, хитай һөкүмитиниң нөвәттә елип бериватқан паспортларни омумйүзлүк йиғиш һәрикитидиму уйғур тиҗарәтчи, пулдарларниң асаслиқ тәкшүрүлүш обйекти қилиниватқанлиқи болупму чәтәлгә чиққан, һәҗгә барған вә түркийәгә барған, чәтәл билән сода қиливатқан нурғун уйғурларниң түрлүк төһмәтләр артилип түрмигә қамилиш тәһдити ичидә қалғанлиқи ашкариланмақта.

Радиомизға нам шәрипини ашкарилимаслиқ шәрти билән учур йәткүзгән бир уйғур яш, өзиниң үрүмчидики мәлум бир аиливи ширкәтниң муавин директори, игилик тиклигүчи икәнлики, бир қанчә һәптә алдида ичкиридә сода қиливетип, өйидикиләрдин хитай даирилириниң акисини йоқилаң сәвәбләр билән тутуп кәткәнлик хәвирини аңлиғанлиқи вә өзиниңму чәтәлгә қечип чиқишқа мәҗбур болғанлиқини билдүрди.

Биз бу тиҗарәтчиниң акамниң номури дәп ейтип бәргән телефон номуриға телефон улидуқ. Бу ширкәт директори алдинқи күни қоюп берилгән болуп униң қисқичә җавабидин, униң һәҗгә чиққанлиқиниңму даириләрниң уни тутуп сорақ қилиштәк паракәндичиликлиригә сәвәб болғанлиқи оттуриға чиқти.

Бизгә учур бәргүчиләрниң баянлириға қариғанда сақчи вә истихбарат даирилири түркийә арқилиқ өмрә һәҗигә барған адәмләрни чақиртип сорақ қилған вә бир қисимлирини тутуп туруватқан икән. Үрүмчи шәһири сайбағ районидики мәлум бир йемәк завути хоҗайининиңму паспортини тартивелип тәкшүрүватқанлиқи, банка һесабатида бир қәдәр көпрәк пул болғанларни тәкшүрүшкә башлиғанлиқи мәлум. Бу һәқтә йеқинда “түркистан вақти” ториниң елан қилған хәвиридә “ атуш шәһиригә қорулған иқтисадий разведка идариси йеқинқи 20 күн ичидә шәрқи түркистандики тиҗарәтчи вә содигәрләрни чақиртип, 30 пирсәнтлик баҗ қуюш арқилиқ хәлқниң бир өмүр баҗ төләп тапқан пул маллирини, дукан сарайлири вә нәқ пуллирини қақти соқти қилишқа башлиған. Үрүмчи шәһириниң давән райониға җайлашқан коча қәһвәханисиниң хоҗайинини бу шәкилдә чақирип я 30 пирсәнт баҗ төләйсән яки 10 йил түрмидә ятисән дәп тәһдит салған вә пүткүл һесабатлирини тоңлитип қойған. Бу хил усулни бундин башқа йәнә бир қанчә ширкәт хоҗайинлириғиму қолланған болуп, темимизниң биринчи бөликидә сөзләнгән иқтисади бесимни бу хил булаң -талаң қилип топлиған пул билән толуқлимақчи болған”, дәп көрситилгән иди. Әмма, биз бу учурларни һөкүмәт даирилиридин дәлилләш имканийитигә еришәлмигән болсақму, лекин бу хилдики инкаслар мәвҗут болмақта.

Йеқинда хитай даирилириниң паспорт йиғиш һәққидә тарқатқан уқтуруши тоғрисида мәлумат игиләшлиримиздә җәрянидиму, даириләрниң паспортни йиғип тәкшүрүштә асаслиқ чәтәлләр билән сода қиливатқан уйғурларниң нуқтилиқ тәкшүрүлидиғанлиқи атуштики бир сақчиниң баянлиридинму дәлилләнгән иди.

Уйғурлар йеқинқи йилларда базар игилики вә тор алақә учур дәвридә кәскин базар риқабити қайнимида күчлүк хирис һәм еғир синақларға дуч келиватқан бир пәйттә уйғур карванчилиқи бир қисим илғар игилик тиклигүчиләрниң җапалиқ тиришиши вә издиниши һәм хәлқниң қоллап қуввәтлиши нәтиҗисидә җулаланмақта, шундақла хәлқ үчүн әмили яхши ишларни қилип уйғур карханичилиқиниң җәмийәттики ролини намаян қилмақта иди.

Һалбуки инкаслардин мәлум болушичә, йеқиндин буян, уйғур районида уйғурларни мәркәз қилип елип бериливатқан иқтисадий вә сиясий һәрикәтлиридә уйғурлардин өзлириниң тиришчанлиқи билән йетиливатқан кархана қурған яки һәр хил шәкилләрдә чәтәлләргә базар ечиватқан һәм тонулуватқан уйғур содигәрлириниң тәрәққият йолида түрлүк адаләтсиз риқабәтләргә йүзлиниватқандин сирт сиясий җәһәттин түрлүк баһаниләр арқилиқ бесимларға учраватқанлиқи инкас қилинмақта. Бу, чәтәлләрдики уйғур паалийәтчи вә зиялийлардиму әндишә пәйда қилмақта. Бу һәқтә тохталған уйғур һазирқи заман маарипиниң асасини салғучи, мәшһур уйғур тиҗарәтчиләр җәмәтиниң вәкили-мусабайлар аилисиниң әзалиридин, америкидики паалийәтчи нурмәмәт мусабай әпәнди, өз қарашлирини оттуриға қойди вә өз аилисиниң қисмәтлирини мисалға елип шәрһлиди.