Milliy ma'aripsiz edebiyat we sen'etning rawajlinishi mumkinmu?

Qazaqistan Uyghurlirini bügünki künde oylanduridighan muhim mesililerning biri milliy ma'arip teqdiridur. Chünki milliy ma'arip her qandaq bir millet mewjutluqini teminleydighan amil ikenliki otturigha qoyulup kelmekte. Bu jeryanda qazaqistanliq Uyghurlarning edebiyati, sen'iti, metbu'ati, meniwi bayliqi ene shu ma'aripning rawajlinishigha, uning bügünki we etiki teqdirige baghliq boluwatidu. Buni köpinche almuta shehiride orunlashqan jumhuriyetlik Uyghur tiyatiri, Uyghur tilidiki gézit - zhurnallar, köp milletlik qazaqistan edebiyatining ajralmas qismi bolup hésablinip kéliwatqan Uyghur edebiyati misalida körüshke bolidu.

Ziyaritimizni qobul qilghan “Méktép” neshriyati Uyghur rédaksiyesining bashliqi rexmetjan ghojamberdiyéf ma'aripning milletni millet süpitide saqlap qélishning bash amili ikenlikini alahide tekitlidi.

U mundaq dédi:“Ma'aripsiz edebiyat we sen'etnila emes, shundaqla ilim - pen, metbu'at, neshriyat, metbe'echilik we bashqa sahelernimu tesewwur qilish tes. Chünki milliy mewjutluqni obrazliq éytqanda, mezmut chinargha qiyas qilsaq, yuqirida atalghan saheler uning bük - baraqsan shaxliri, emdi milliy ma'arip bolsa, uning ghol - asasi, téximu chongqurraq chöksek tomur - yiltizidur. Emdi ashu asas - ulimizning, éniqraqi, mewjutluq tomurimizning soghulup kétiwatqanliqi köpchilik ammini xawatirlandurup, epsuslanduridighan selbiy hadisila emes, belki milliy paji'ening yéqinlishiwatqanliqini eskertip chéliniwatqan teshwish qongghuriqidur. Milliy örlesh hertereplime ewj alghan ötken esirning 70 - we 80 - yilliri bilen sélishturghanda köp saheler boyiche arqigha chékinip ketkinimiz, achchiq bolsimu - heqiqet. Buni peqet milliyliktin bezgen mangqurtlarning kor közi körmesliki, pang quliqi anglimasliqi mumkin. Sabiq kéngesh Uyghurlirining ichide milliy rawajlinishta ‛karwan béshi‚ atalghan qazaqistanliq milliy edebiyat we sen'itimizde axirqi yillarda yéngi eser we sehne eserlerning az yaki yoqluqi buning yarqin ispati. Heqiqet yüzidin tekitleshke erziydighan nerse - bu yönilishte meyli téxi az hem ajiz bolsimu, shu boshluqni toldurushqa bolghan intilish we izdinishlerning boluwatqanliqi rast. Mushu muhim yönilishte rohini chüshürmey, milliy tereqqiyatqa zerriche bolsimu hesse qoshushqa tiriship, shu yolda ter töküwatqan, hesret chékiwatqan ijadkarlirimizgha, alimlirimizgha, janköyerlirimizge apirin! köpchilik bolup ularni da'im qollap, medet bérip turushimiz kérek.”

Rehmetjan ghojamberdiyéf ana tilida bilim we terbiye béridighan Uyghur mekteplirining, yeni milliy ma'aripning mewjutluqini qazaqistanliq Uyghurlarning eng zor utuqi we amiti dep körsetti hem milliy ma'aripning özlükidinla, tasadipiy halda peyda bolmay, uni tiklesh, berpa qilish we rawajlandurush üchün uzun yillardin buyan keskin küreshning yürgüzülgenlikini hem buningda bolupmu abdulla rozibaqiyéf, sopi zerwatof, isma'il tayirof, ayshem shemiyéwa qatarliq Uyghur erbabliri, alimliri we ediblirining qilghan japaliq emgikini hergiz untushqa bolmaydighanliqini ilgiri sürdi.

Ghojamberdiyéfning éytishiche, Uyghur ma'aripining asasi sélin'ghan sowét dewridimu, hazirqi musteqil qazaqistan dewridimu hökümet teripidin ana tilliq mektepler zor, hertereplime qollap - quwwetleshke ige bolmaqta.

Almuta wilayiti yarkent gumanitarliq - téxnikiliq téxnikomining oqutquchisi, sha'ir molutjan toxtaxunofning pikriche, milliy mekteplerde we aliy oqush orunlirida bilim éliwatqan Uyghur baliliri sanining kémiyip kétishimu milliy ma'arip we edebiyatining rawajlinishigha özining selbiy tesirini yetküzmekte.

U mundaq dédi:“Yoshuridighini yoqki, axirqi on yil ichide Uyghur mekteplirining, Uyghur tamashibinlirimizning, qazaq milliy pédagogikiliq uniwérsitéti yénidiki Uyghur tili we edebiyati bölümidiki oqughuchilarning, shundaqla milliy neshriyatimiz oqughuchilirining sani aziyishqa bashlidi. Buning birdin - bir sewebi, ana tilimizda oquwatqan balilarning milliy mektepke qedem bésishining aziyishi dep oylaymen. Chünki ana tili milletning tüp yiltizidur. Démek, ana tilimizda oqughuchilar mekteplerde az bolidiken, démek, tiyatirimizghimu tamashibinlarning, edebiyatimizgha qiziqquchilarning sani az bolidu. Milliy mektepte ana tilida oqumighan balining chong bolghanda özi hem balilirining Uyghur edebiyatigha qiziqishi natayin.”

Molutjan toxtaxunof shundaqla Uyghur edebiyatining bügünki tereqqiyatigha tosalghu boluwatqan bezi ehwallarnimu atap körsitip, ulardin qutulushning amalliriningmu yoq emeslikini otturigha qoydi.

Molutjan toxtaxunof mundaq dédi: “Axirqi waqitlarda tor edebiyatimizning aqsap méngish yollirini wujudqa keltürüwatidu. Yash heweskarlirimizning torda özlirining shexsiy betliri bolghanliqtin shu yerde özlirining meyli qamlashsun, meyli qamlashmisun shé'irlirining héch bir tehrirsiz, muherrirning yardimisiz élan qilidighan boldi. Bu, elwette, héch qandaq bir qanun - qa'idilerge jawab bermeydighan shé'irlarning torlarda élan qilinishi edebiyatimizning chékinish tereqqiyatini élip mangidu. Buning aldini élish yolliri bar. Mesilen jay - jaylarda medeniy merkezler, bashqimu jem'iyetlik teshkilatlar bar. Shularning yénida edebiyat uyushmilirini qurup, shu yerge heweskar balilarning yighip, ular shu yerlerde ögense salmaqliq yazidighan sha'ir - yazghuchilirimiz yétilidu, dep oylaymen. Xulasilep, éytqanda, her qandaq nersining aldini élishning yoli bar. Uning peqet amalini qilish kérek hem küresh qilish kérek. Ana tilimiz üchün küresh qilishtin héch qachan qaytmayli. Ana tilimizni qedirleshte, terghib ishlirini yürgüzüshning aldida bolayli. Ana tilimizni saqlaydikenmiz kélechek ümidimiz choqum ronaq tapidu, kélechikimiz parlaq bolidu, dep oylaymen.”

Qazaqistan Uyghur metbu'atlirida élan qilin'ghan maqalilerde, Uyghur jama'etchilikining her xil pa'aliyetliride, nezir - chiragh we toy - tökünlerde ana tilida bilim alidighan balilarning aziyip kétishining kélechekte shu tildiki edebiyat, metbu'at, sen'et oqurmenlirining, muxlislirining kémiyip kétishige élip kélidighanliqi heqqide pat - patla éytilip kelmekte. Buningdin tashqiri, bedi'iy eserler sapasining töwenlep kétishi, oqurmenlerni qiziqturidighan mawzular da'irisining tariyip kétishi we bashqimu sewebler Uyghur edebiyatining tereqqiyatigha putlikashang bolmaqta.

Rexmetjan ghojamberdiyéf buni mundaq chüshendürdi: “Öz meblighi hésabigha yoruq körüwatqan eserlerning süpiti heqqide söz qozghash öz aldigha chong bir mawzu. Asasliqi, shexsiy meblighi hésabigha esirini neshr qildurghan edip - ijadkarlirimiz ularni ötküzelmey sergerdan bolup, hem maddiy chiqim, hem meniwi azablinishtin qiynalmaqta. Hazir, omumen, kitab oquydighanlarning sani jiddiy qisqirip ketkenliki sir emes. Buninggha ötken esirde, deslep gherb elliride peyda bolup, kéyin sabiq kéngesh kenglikigimu bösüp kirgen, erzan, téz qolyétimlik we téz untulup kétidighan ‛ammiwi medeniyet‚ dep atalmish mezmun - suzhiti tutamsiz, biraq derru qiziqturuwalidighan kitab, kino - filim, sehne eserliri wehakaza) ijtima'iy - medeniy hadise) sewebchi boldi. Kitab oqush medeniyitini qayta tiklesh kün tertipidiki muhim mesililerning biri bolushqa tégish. Bu mesilidiki eng zor éghirchiliq we mes'uliyet yenila ana tilliq mekteplirimizning zimmisige, téximu ochuq éytsaq, birinchi nöwette, Uyghur tili we edebiyati penlirining mu'ellimlirige yüklinidu. Emdi ata - anilar bilen keng jama'etchilik wekillirining mushu muhim yönilishte ularni etrapliq qollishi, hemdem bolushi, shexsiy ülge körsitishke tégishliki - talashsiz mesile. Söz nöwiti kelgende éytmay bolmaydighan yene bir muhim mesile, bu - ijadkarlarning öz oqurmen - kitabxanliri, tamashibin - muxlisliri aldidiki mes'uliyet, jawabkarliq mesilisidur.”

Rexmetjan ghojamberdiyéf bu yerde dit mesilisining muhim ikenlikini, uchur - axbarat esiri bolghan hazirqi zamanda erzimes nersilerni yézip, uni oqurmen'ge téngish netijiside oqumaydu, dep köpchilikni eyiblesh oxshash mentiqige sighmaydighan ishlarning boluwatqanliqini yoshurmidi. Bügünki alemshumul zamanida u Uyghur yazghuchilirining kitabxanning, bolupmu yashlarning qelb töridin orun alidighan, ularni oylanduridighan mawzularni tallap élishining muhimliqini, yaxshi eserning da'im öz oqurminini tapidighanliqigha ishinidighanliqini bildürdi.