Қазақистандики уйғур мәктәплиридә уйғур дияридики әдибләрниң әсәрлириму оқутулмақта

Қазақистанда болупму өткән әсирниң 20-йиллиридин башлап уйғур маарипиға алаһидә әһмийәт берилишкә башлиди. Бу йөнилиштә уйғурлар ичидин йетилип чиққан дөләт, мәдәнийәт вә җәмийәт әрбаблири көп күч чиқарди. Уларниң арқисида дәсләпки уйғур елипбәси, тил қаидилири вә әдәбиятини оқутуш программилири ишләп чиқилди, кейинчирәк буларниң асасида мәхсус оқуш қораллири тәйярлинишқа башлиди. Бу ишлар асасий җәһәттә совет-герман урушидин кейин, бир түркүм кадирлар йетилип чиққандин кейин хели раваҗланди.

Радиомиз зияритини қобул қилған филологийә пәнлириниң намзати рабик исмайилоф бу һәқтә мундақ деди: “20-йиллиридин башлап бизниң аримиздин дөләт миқиясидики әрбаблар, даңлиқ язғучилар, алимлар топи шәкиллинип, тәрәққий етишкә башлиди. Чүнки маарипқа бағлиқ һәммә йәрләрдә мәктәпләр ечилди, алий оқуш орунлирида уйғур яшлириға алаһидә көңүл бөлүнди. Шуниң нәтиҗисидә биздә абдулла розибақийеф, исмаил тайироф, яқуп исийеф охшаш дөләт әрбаблири йетилип чиқти. Абдулһәй муһәммәди шаир болғини билән дәсләп уйғур елипбәсини язған, уйғур имла қаидилирини ишләп чиққан адәм. Нур исрайилоф болса, уйғур хәлқ иҗадийити мавзусини алған. Биздә бирдин-бир профессор болған бурһан қасимоф дегән алим йетилип чиққан. Уруштин кейин пүткүл саһәләр бойичә даңлиқ әрбаблар вә башқилар йетилип чиқти.”

Р. Исмайилоф кейинки йиллири айшәм шәмийева, мурат һәмрайеф, ғоҗахмәт сәдвақасоф, бүвихан әлахунова вә шуларға охшаш башқиму уйғур зиялийлириниң уйғур мәктәплири үчүн сапалиқ вә мәзмунлуқ оқуш қораллирини тәйярлашта һәм уларни нәшр қилишта алаһидә күч чиқарғанлиқини, уларниң ишини кейинки әвладларниң давамлаштуруватқанлиқини тәкитлиди.

Уйғур хәлқиниң тарихини, мәдәнийитини, әдәбиятини, сәнитини, өрп-адәтлирини өгиништә, болупму уйғур әдәбияти дәрсликлири муһим рол ойнимақта. Қазақистан мустәқиллиққа еришкәндин кейин, уйғур оқуғучилири өзлириниң тарихий вәтини уйғур елидики шаир, язғучиларниң һаяти вә иҗадийити билән тонушуш имканийитигә игә болди. Бу уйғур оқуғучилириниң омумән заманиви уйғур әдәбияти һәққидә тәсәввурға игә болушини, әдәбият арқилиқ өз қериндашлириниң арзу-арманлири, бүгүнки турмуш тирикчилики билән йеқиндин тонушини тәминлиди. Һазир қазақистанда уйғур тилида билим беридиған атмиштин ошуқ сап миллий вә арилаш тиллиқ мәктәпләрдә билим еливатқан уйғур балилири тарихий вәтинидики уйғур әдиблириниң әсәрлирини зор иштияқ билән оқумақта. Буниңда болупму “атамура” вә “мектеп” нәшриятлири алаһидә паалийәт көрситиватиду.

Алматадики “атамура” нәшрияти башланғуч синиплар һәм 5-вә 7-синиплар үчүн оқуш дәрсликлирини тәйярлаш билән шуғуллинип келиватиду. Бу йәрдә малик мәһәмдиноф башчилиқидики уйғур тәһрирати нәшр қиливатқан уйғур әдәбияти бойичә оқуш қораллирида һаҗи әһмәт, тейипҗан елийеф, турғун алмас, әхтәм өмәр, абдуреһим өткүр, зордун сабир, қурбан барат охшаш уйғур елиниң тонулған шаир вә язғучилириниң һаяти вә иҗадийити орун алған.

Әмди “мектеп” нәшрияти уйғур тәһриратиниң муһәррири селимәм балинова уйғур мәктәплиридә оқутулидиған 8-синиптин 11-синипқичә болған арилиқтики “уйғур әдәбияти” дәрсликидә оқуғучиларниң уйғурларниң тарихий вәтинидики бир қатар шаир, язғучиларниң иҗадийитини оқушни йәниму давамлаштуруш мумкинчиликигә игә болуватқанлиқини көрситип, мундақ деди: “уйғур мәктипини тамамлаватқан балилиримиз омумән уйғур әдәбияти һәққидә тәсәввурға игә болуши шәрт. Әлвәттә, биз әдәбият дәрсликигә киргүзүлидиған материялларни балиларниң яш өзгичиликини һесабқа алған һалда таллаймиз. Уларниң ичидә һәм проза, һәм поезийә, һәм драма әсәрлири бар. Әдәбият дәрсликигә киргүзүлгән материяллар болупму 10- вә 11-синипларға кәлгәндә бир қәдәр мурәккәплишиду. Бу синипларда балилар қазақистанниң билим вә пән министирлиқи тәстиқлиған икки йөнилиштә, йәни җәмийәтлик-гуманитарлиқ вә тәбиий-математикилиқ йөнилишлиридә уйғур әдәбиятини өгиниду. Қазақистандики уйғур әдәбияти программисиниң қаидиси бойичә уйғур әдәбияти дәрслики тарихий вәтинимиздики уйғур әдәбиятиниң классик дәвридин ташқири йәнә йеқинқи заман дәври, йәни 20- вә 21-әсирләрдики тәрәққиятини өз ичигә алиду. Әлвәттә, шаир, язғучиларниң әсәрлирини таллаш вә дәрсликләргә киргүзүш җәрянида бу әсәрләрниң тәрбийәвий әһмийитигә алаһидә диққәт бөлүниду. Биз қазақистан җумһурийитиниң биз охшаш хәлқләргә бәргән әркинликлиридин пайдиланған һалда, өз әвладлиримизни вәтәнпәрвәрлик роһта тәрбийиләшкә, уларда ана тилиға, миллий мәдәнийәткә болған муһәббәт сезимлирини раваҗландурушқа алаһидә көңүл бөлүшкә тиришиватимиз. Биз шундақла һәр дәвр уйғур шаир вә язғучилириниң иҗадийитини оқутуш арқилиқ уйғур балилирини өз хәлқиниң өтмүш тарихини, азадлиқ вә әркинлик үчүн йүргүзгән муқәддәс күришиниң маһийитини чүшәндүрүшниму көздә тутимиз. Бизниң балилиримиз өз хәлқиниң тарихини, мәдәнийитини қанчилик кәң даиридә өгәнсә, билсә, демәк башқа хәлқләрниму шунчилик һөрмәтләйду, қиммәтләйду дегән сөз.”

С. Балинованиң ейтишичә, бу синипларда оқуғучилар, мәсилән, зунун қадириниң “ғунчәм” драмиси, абдуреһим өткүрниң “из” романи, боғда абдулланиң лирикилиқ әсәрлири, тейипҗан елийефниң шеирлири, зордун сабирниң “ана юрт” романи, шундақла абдурахман қаһар, қурбан барат, мәмтимин һошур охшаш йеқинқи вә бүгүнки заманниң көрнәклик әдиблириниң әсәрлири билән йеқиндин тонушалайду.