Uyghur éli ma'aripigha séliniwatqan mebleghning köpi “Qosh til” ma'aripini omumlashturushqa qaritilghan

Muxbirimiz irade
2013.04.23
qosh-til-xoten-mektep-305 Uyghur élining xoten wilayitidiki melum bir qosh - til mektipining oqughuchiliri.
AFP Photo

Xitay hökümiti Uyghur élidiki Uyghur qatarliq yerlik milletlerge qolliniliwatqan “Qosh til ma'arip siyasiti” namidiki ma'aripni xitaychilashturush siyasitini sür'et bilen emelge ashurush üchün yéqinqi yillardin buyan zor küch chiqarmaqta.

Uyghur éli ma'arip nazariti élan qilghan sanliq reqemdin qarighanda 2012 - yili Uyghur élining ma'aripigha ajritilghan 50 milyard somgha yéqin mebleghning zor qismi yenila qosh til ma'aripini omumlashturushqa ishlitilgen. Da'irilerning qosh til ma'aripini sür'et bilen omumlashturushtiki bu qet'iy niyiti Uyghur tilida oquwatqan we oqutuwatqanlarni qéyin ehwalgha chüshürüp qoymaqta.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti yéqinda élan qilghan sanliq melumatida, 2012 - yili Uyghur élida ma'aripqa jem'iy 47 milyard 200 milyon som meblegh salghanliqini, buning ichide aptonom rayonning maliyesidin ajritilghan ma'arip tür meblighining 11 milyard somdin köprekke yetkenlikini bildürdi. Uyghur élining milliy ma'aripi köplep mebleghqe, ma'arip süpiti, oqu - oqutush shara'itini yaxshilashqa jiddiy éhtiyajliq bir peytte turuwatqan bolsimu, emma xewerdin qarighanda yuqiridiki mebleghning mutleq köp qismi yenila emeliyette xitay tilidin ibaret yekke tilni asas qilghan “Qosh til ma'aripi” ni omumlashturushqa qaritilghanliqi melum boldi.

Aptonom rayonluq ma'arip nazaritining yuqiridiki sanliq melumatida éytilishiche, 2012 - yili Uyghur élide döletning tür pilanidiki qosh til yeslidin 2237 yesli qurulghan hemde yézilarning oqushtin burunqi qosh til ma'aripini ilgiri sürüsh qurulushi pilani emeliyleshtürülgen. Shuning bilen bir waqitta yene, qosh til alahide oqutquchiliri, yéza qosh til yesli oqutquchiliridin 16800 i teklip qilinip, oqushtin burunqi ikki yilliq qosh til ma'aripini omumlashturush pilani asasiy jehettin omumlashturulup bolghan.

Xitay hökümiti qosh til ma'arip siyasitini yolgha qoyghandin kéyin, deslepte 2000 - yilidin bashlap xitay ölkiliride shinjang sinipi tesis qilip, toluqsiz ottura mektepkiche öz ana tilida oqughan az sanliq millet balilirini xitaydiki toluq ottura mekteplerde pütünley xitayche oqutushni tejribe qildi. 2006 - - Yilidin bashlap Uyghur éli ichide qosh til toluqsiz ottura sinipliri tesis qildi, tedrijiy halda milliy ottura mektepler bilen xitay mektepliri birleshtürüldi. Arqidinla bashlan'ghuch mektepler birleshtürüldi. 2012 - Yili pütün Uyghur élidiki mektepler qosh tillashturulup boldi we qosh til yeslisi bolmighan birmu yéza qalmasliq nishanigha yetti.

Xitay hökümitining Uyghur élide qosh til ma'aripini omumlashturushqa bolghan teqezzasi qattiq küchiyip bériwatqan bolup, yéqinda Uyghur aptonom rayonluq qosh til ma'aripi xizmiti rehberlik guruppisi yéqinda mexsus “Shinjang az sanliq milletler qosh til ma'aripi siyasiti qollanmisi” ni tüzüp chiqip, buni herqaysi derijilik ma'arip organlirigha tarqatqan. Mezkur qollanmida partiyining qosh til siyasitini yolgha qoyushi we uni omumlashturushning ehmiyiti, qosh til ma'aripini omumlashturushning yollirigha oxshash bir qatar yolyoruqlar yer alghan bolup, da'iriler herqaysi yerlik ma'arip organliridin qollanmining rohini yaxshi öginip, uninggha emel qilishni, qosh til ma'aripini qisqa waqit ichide qet'iy emeliyleshtürüp bolushni telep qilghan. Xitay hökümiti qosh til ma'aripigha izahat bergende, buni xitay tili we ana tilini rawan sözleydighan oqughuchilarni terbiyilep yéitishtürüsh, milliy oqughuchilarni köp xil tilliq qilish dep teshwiq qilsimu, emma chet'ellerdiki közetküchiler buni xitay hökümitining Uyghurlarni assimliyatsiye qilish siyasitining bir parchisi, dep qaraydu. Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit Uyghurlarning hergizmu köp xil tilliq bolushqa qarshi emeslikini, emma xitay hökümitining esli niyitining Uyghurlarni köp xil tilliq qilish emeslikini tekitlidi.

Qosh til ma'aripining yolgha qoyulushi chet'ellerdiki Uyghur ziyaliylirinila emes, belki Uyghur éli ichidiki ziyaliylar, hetta qosh til oqutushi bilen shughulliniwatqan oqutquchilarnimu bi'aram qilmaqta. Bu heqte Uyghur éli ichidiki bir tordash torgha yazghan inkasida bu siyasetke naraziliq bildürüp “Hazir, balilirimizni qosh tilgha birish yaki ana tilgha birish heqqidiki tallishimiz kelmeske ketti, hemme yer mejboriy qoshtillashturuldi, qosh tildin ibaret bu qattiq ayaqning putimizgha del kelmigenliki yaki ghajap janni aghiritiwatqanliqini soraydighan adem yoq” dep yazghan. Qosh til ma'aripi Uyghur éli ichidiki nurghun pishqedem oqutquchilarning xitayche ders bérelmeydu, dégen bahane bilen mekteptin yiraqlashturulushigha, oqughuchilarning ders bésimining hessilep éishishigha seweb bolmaqta. Yéqinda Uyghur élidin chet'ellerge chiqqan, özining ismini ashkarilashni xalimighan bir qiz radi'omizning ziyaritini qobul qilip, qosh til ma'aripining özige oxshash Uyghur oqughuchilargha we oqutquchilargha qattiq bésim peyda qilghanliqini bildürdi.

Bu qizning bildürüshiche, ürümchidiki melum bir mektep da'iriliri pishqedem bir edebiyat oqutquchisini sinipta edebiyat dersige Uyghurche arilashturup chüshendürgenliki we doppa kiyip ders ötkenliki üchün tenqid qilghan. Mektep da'iriliri bu oqutquchini milliy héssiyati küchlük dep, uninggha mekteptin 3 ay uzaqlashturush jazasi bergen. Aliy mekteplerdiki ehwal bolsa téximu éghir bolup, oqughuchilarning dem élish waqitliridimu öz - ara amal bar Uyghurche sözleshmeslikining telep qilinishi, Uyghur oqughuchilar arisida talash - tartish yaratqan.

Xitay da'irilirining qosh til ma'aripini omumlashturush chaqiriqini yuqiriqidiki barliq naraziliqlargha qarimay yene dawam qilishi we hetta uni kücheytish chaqiriqi qilishi, bu siyasetning meqsiti heqqide guman qozghimay qalmaydu elwette. Dunya Uyghur qurultiyi xitay hökümitini qosh til siyasitini derhal ayaqlashturush heqqide agahlandurush bilen birge, bu siyasetning eksiche Uyghurlarning ana tiligha bolghan rishtini téximu chingitiwetkenlikini, xitay hökümitining qosh tilni omumlashturush üchün bunche jiddiyliship kétishningmu del mushu sewebtin ikenlikini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.