Uyghur milliy ma'aripining teqdiri qazaqistan Uyghurlirini oylandurmaqta

Almutadiki abdulla rozibaqiyéf namidiki Uyghur mektipining oqush yilining tamamlinish murasimidin körünüsh. 2018-Yili yaz.

Bügünki künde qazaqistanliq Uyghurlarni oylanduruwatqan muhim mesililerning biri milliy ma'aripning teqdiri bolup qalmaqta.

Milliy ma'aripni milletning öz kimlikini saqlap qélishning asasiy amili dep chüshen'gen bu jumhuriyettiki Uyghurlar qazaqistan musteqilliq alghandin buyanqi 27 yil mabeynide Uyghur tilida bilim béridighan mekteplerni saqlap qélishning amallirini qilmaqta. Yeni Uyghurlar zich olturaqlashqan sheher we yézilarda bu yönilishte bir munche heriketler élip bérilmaqta.

Qazaqistandiki Uyghur mekteplirining bügünki ehwali zadi qandaq?

Qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik étno-medeniyet merkizi yénidiki Uyghur mektepliri birleshmisining re'isi, almutadiki abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziye mudiri shawket ömerof ependining éytishiche, qazaqistan musteqilliq alghandin buyan memlikettiki qazaq, rus, Uyghur, özbék we tajik tilliq mekteplerge hökümet teripidin birdek ghemxorluq qilinmaqtiken hem mebleghmu oxshashla serp qilinmaqtiken. Chünki qazaqistanda yashaydighan milletlerning hemmisi qazaqistan puqraliri dep qarilip, ulargha dölet teripidin birdek mu'amile qilinidiken.

Shawket ömerof her bir qazaqistanliqning xalighan tilda bilim élish hoquqigha ige ikenlikini tekitlidi we Uyghur mekteplirining ehwaligha toxtilip, mundaq dédi: “Uyghur mekteplirining ehwali hökümetning meblegh ajritishigha baghliq boluwatidu. Bala toplash mesilisi bolsa elwette u özimizge baghliq. Hazir hoquqtin paydilinip, rus mekteplirige kétip barghan balilirimiz nahayiti nurghun. Shuning üchün bala toplash mesilisi heqqide medeniyet merkezliri we yigit bashliri ishlewatidu. Biraq balilarning mektepke kélishi mektep memuriyiti we bilim sapasigha baghliq bolidighan gep. Alimlarning tekitlishiche, milletning sewiyesi yuqiri kötirilgenséri, uning ana tiligha bolghan muhebbiti kötürülidighan gep.”

Shawket ömerofning éytishiche, hazir sheherde Uyghur mekteplirige bala toplash meqsitide burunqidek kocha arilap, teshwiq qilish ishliri yoq iken. Balilirini ana tilida oqutushni xalighan ahaliler öz meyli bilen balilirini Uyghur mekteplirige élip kelmektiken. Uning éytishiche, bügünning özidila u bashquruwatqan mektepning 1-sinipigha 110 bala kélip, 5 sinip tolghan iken. Oqush bashlan'ghuche ularning saninining yenimu ösüshi kütülmekte.

Almuta wilayitining emgekchiqazaq nahiyesidiki qaraturuq yézisida orunlashqan awut sattarof namidiki ottura mektepning Uyghur tili we edebiyati mu'ellimi büwinur ghojamberdiyéwaning déyishiche, bu yézining asasiy ahalisi Uyghurlar we qazaqlar bolsimu, emma balilirini rus tiligha bériwatqan Uyghur we qazaq ata-aniliri köplep sanilidiken. Büwinur ghojamberdiyéwa Uyghur tilida oqush üchün eng birinchi ana tilini saqlap qélishning zörürlükini tekitlidi.

Büwinur ghojamberdiyéwa Uyghur milliy ma'aripining saqlinishida, bolupmu ziyaliylarning hel qilghuch rol oynishi mumkinlikini, lékin ularning bu mesilige dégendek ehmiyet bermeywatqanliqini, ularning bezilirining özlirining balilirini bashqa tilliq mekteplerge bériwatqanliqigha epsuslinidighanliqini bildürdi. U yene mundaq dédi: “Epsus, balilirimizning 60 pirsentke yéqini bashqa tillarda oquydu. Rus tilliq mekteplerde oquwatqanlar köngüldikidek oqumaydu. U heqiqet. Ularning tolisi 9-siniptin kéyin chiqip kétidu. Sheher mektepliride balilar Uyghur mekteplirige köplep bériwatqan bolsimu, emma Uyghur köp turuwatqan emgekchiqazaq, Uyghur, panfilof nahiyeliride ularning sani nahayiti azlawatidu”.

Büwinur ghojamberdiyéwaning éytishiche, özliri Uyghur mektepliride ishlisimu, balilirini rus we bashqa tilliq mekteplerge bériwatqan mu'ellimlerning, newrilirini we balilirini rus tilliq mekteplerge bériwatqan, hetta yurt aktipliriningmu yoq emeslikini ilgiri sürdi. U peqet hemme Uyghurda milliylik, millet üchün köyünüsh bolghan teqdirdila milliy ma'aripqa angliq qarap, shu yolda emeliy ishlar qilish mumkinlikini, shuning üchün yashlarni mushu rohta terbiyeleshning muhimliqini körsetti.

Almuta wilayitining panfilof nahiyesige qarashliq yarkend shehiridiki gumanitarliq-téxnikiliq téxnikomining oqutquchisi molutjan toxtaxunofning pikriche, qazaqistanda Uyghur milliy ma'aripini saqlap qélishta Uyghur mektepliri qandaq muhim rol oynisa, milliy mektepler üchün kadirlar teyyarlashmu shundaq muhim mesile hésablinidiken. U mundaq dédi: “Bizning téxnikomda aliy derijilik ustaz teyyarlimisimu, lékin ottura kesiplik ustaz teyyarlaydighan qazaqistandiki birdin-bir téxnikom. Biz bir yil bashlan'ghuch sinip, bir yil Uyghur tili we edebiyati mu'ellimlirini teyyarlimaqchimiz. Buninggha her yili hökümet teripidin 25 heqsiz orun bölünidu. Bu heqte toluq axbarat bérilmigenliktin bu yerge oqughuchi toplash mesilisimu qiyin bolmaqta. Adem köp kelse bir nechche top échish mumkin idi.”

Molutjan toxtaxunofning éytishiche, Uyghur mektepliri üchün kadir teyyarlash mesilisi peqet hökümetnila emes, belki pütkül Uyghur jama'etichilikinimu oylanduridighan muhim mesililerning biri bolup qalmaqtiken.

Igilishimizche, Uyghurlarning asasiy qismi orunlashqan Uyghur aptonom rayonidin qalsa Uyghur tilida oqutush resmiy türde saqlan'ghan mektepler peqetla qazaqistanda mewjut iken. Hazir resmiy melumatlar boyiche qazaqistanda 250 minggha yéqin, biresmiy melumatlar boyiche 500 mingdin oshuq Uyghur yashaydiken. Ötken esirning 70-yilliridin kéyin, yeni sowét ittipaqi dewride Uyghur mektepliride oquwatqan balilarning omumiy sani 30 ming etrapida bolghan bolsa, hazir ularning sani texminen 15 ming iken. Sap Uyghur tilidiki we arilash, yeni Uyghur, rus we qazaq tilliq mektepler asasen almuta shehiri we almuta wilayitining panfilof, Uyghur, emgekchiqazaq we talghir nahiyeliride orunlashqan.