Қазақистан уйғурлириниң латин йезиқиға көчүш мәсилисидики җиддий тартишмилар

Җумһурийәтлик уйғур әтно-мәдәнийәт мәркизиниң йиғинидин бир көрүнүш. 2018-Йил 16 декабир алмута

19-Декабир күни “қазақ ахбарат” агентлиқида елан қилинған “нөвәттә қоллиниливатқан уйғур йезиқини латин йезиқиға көчүрүш керәк” намлиқ мақалида ейтилишичә, қазақистан парламенти алий кеңишиниң әзаси, қазақистан уйғурлири җумһурийәтлик етно-мәдәнийәт мәркизиниң рәиси шаһимәрдан нурумоф йеқинда қазақистан баш министири бақитҗан сағинтайефқа мураҗиәт йоллиған.

У алий кеңәш йиғинида мундақ дегән: “қазақистандики уйғурлар җәмийити қазақ тилини латин елипбәсигә көчүрүш идийәсиниң муһимлиқини һәмдә заманға мувапиқ икәнликини һесабқа алған һалда мәзкур башланмини қизғин қоллайдиғанлиқини билдүриду. Мәмликәтниң тиллирини латин йезиқиға көчүрүш җәрянида қазақистан уйғурлириниң әмәлий қоллиниливатқан крил елиббәси асасидики уйғур йезиқиниму латин елипбәсигә охшаш мәзгилдә көчүрүшни зөрүр дәп қарайду. Чүнки бизниң динимиз бир, тилимизму бир. Биз йәнә йезиқлиримизниңму ортақ болушини, бир-биримизниң тил-йезиқлирини әркин-азадә оқуялайдиған бир муһитниң болушини халаймиз.”

Мақалидин мәлум болушичә, өткән йили өктәбир ейида қазақистан уйғурлириниң җумһурийәтлик етно-мәдәнийәт мәркизи йенида уйғур йезиқини латин елипбәсигә көчүрүш бойичә мәхсус комиссийә қурулған икән. Бу комиссийәниң тәркибигә алимлар, алмута шәһири вә алмута вилайитидики уйғур тилида билим беридиған мәктәпләрниң муәллимлири, “уйғур авази” гезитиниң хадимлири, җәмийәт әрбаблири, зиялийлар, журналистлар, чәтәлдики уйғур бирләшмилириниң вәкиллири киргән болуп, бу мәхсус комиссийә уйғур крил йезиқини латин елипбәсигә көчүрүш мәсилисини муһакимә қилған. Шуниң нәтиҗисидә буниңға тәвсийә қилинған бәш нусха таллинип чиқилип, уларниң лайиһилири синақлардин өткән.
Мушу йилиниң 12-майда болуп өткән мәзкур комиссийәниң йиғинида қазақистандики уйғур тилиниң қазақ латин елипбәсигә асасланған нусхиси бекитилгән иди. Бу җәһәттә уйғур мәдәнийәт мәркизиниң рәһбири қазақистандики уйғур тилини латин йезиқиға өткүзүш ишини қазақистанниң дөләт тили билән бир вақитта әмәлгә ашуруш лазимлиқини илгири сүргән.

Немә үчүн қазақистан уйғурлири латин йезиқини қазақ латин елипбәси асасида қобул қилиду?

Уйғур латин йезиқиниң йеңи нусхисини тәвсийә қилғучиларниң бири, “өрлев” алмута вилайәтлик муәллимләрниң кәспини мукәммәлләштүрүш институтиниң хадими руслан арзийефниң пикричә, муһаҗирәттики уйғурларниң ичидә пәқәт қазақистан уйғурлириниңла мәлум дәриҗидә шәкилләнгән миллий маарипи, миллий әдәбияти вә миллий мәтбуати бар икән. У мундақ деди: “пәқәт биздила дөләт тәрипидин рәсмий йолға қоюлған ана тилидики мәктәптә билим елиш, бәдиий әсәрләрни, гезит-журналларни оқуш имканийити бар. Мәктәптә оқутулидиған барлиқ пәнләр бойичә дәрсликләр уйғур тилида нәшр қилиниду. Һәтта тилшунаслиқта қазақистан уйғур әдәбий тили дегән чүшәнчиму бар. Мәлумки, бу әдәбий тилниң аталғулири, имласи җәһәттин уйғур елидики әдәбий тилдин қисмән пәрқлиниду. Буларниң һәммиси қазақистан уйғурлирида йезиқчилиқ ишлириниң хели җиддий рәвиштә мәвҗут икәнликини көрситиду. Өктәбир инқилабидин кейинки тарихимизға қарайдиған болсақ, қазақ тили билән уйғур тили охшаш йезиқларни охшаш вақитларда ишләткән. Бу йәрдә бир дөләт-бир йезиқ принсипи сақланған. Бу пәқәт оқуш-үгиниш үчүнла әмәс, һәм иқтисадий җәһәттинму пайдилиқ дәп қаралған. Мәсилән, уйғур оқуғучилири мәктәптә икки хил йезиқта билим алғандин бир йезиқта билим алғини сөзсиз йеникрәк. Латин йезиқиға көчүш мәсилисидиму бурунқиға охшаш әһвал тәкрарлиниватиду. Йезиқлар арисидики пәрқ бу тилларниң фонетикилиқ пәриқлиригила, йәни бәзи тавушларғила бағлиқ.”

Қазақистан уйғурлири ишләтмәкчи болуватқан латин йезиқи билән дуня уйғурлири қоллиниватқан латин йезиқи арисида қанчилик пәрқ бар?

Руслан арзийеф әпәнди мундақ деди: “латин йезиқи асасида ишләнгән барлиқ тилларниң йезиқлири арисида охшашлиқлар көп. Чүнки уларниң асаси бир. Әгәр бу тиллар қериндаш тиллар болидиған болса, охшашлиқлар техиму көп болиду. Һазир латин йезиқини ишлитиватқан түрк, өзбек, әзәрбәйҗан, түркмәнләрниң йезиқлири буниңға мисал болалайду. Уйғур елидә 2001-йили қобул қилинған уйғур латин йезиқи билән қазақистан уйғурлири қобул қилған латин йезиқлири арисида охшашлиқлар сөзсиз көп. Мәсилән, 32 һәрпниң 24 толуқи билән, үчи қисмән охшайду. Пәқәт бәш һәрптила пәрқ бар. Қазақистан уйғурлири қазақистанниң дөләт тили болған қазақ тили билән йезиқ җәһәттә бирдәкликни сақлаш үчүн қазақ елиббәси асасидики латин йезиқи лайиһәсини қобул қилиши тәшәббус қилинди. Әмма уйғур аптоном райони вә қазақистандин башқа әлләрдә яшаватқан уйғурлар уйғур диярида 2001-йили қобул қилинған латин йезиқини қоллинишиға һечқандақ гәп кәтмәйду, әлвәттә.”

Тонулған язғучи абдухалиқ мәһмудоф әпәндиниң пикричә, һәр қандақ милләтниң тарихида тил вә йезиқ һәл қилғучи рол ойнайдикән. У мундақ деди: “вәтинимиздә 1950-йиларғичә кона йезиқ, йәни әрәб йезиқи асасидики кона уйғур йезиқини қоллинип кәлгән. ‛мәдәнийәт инқилаби‚ дәвридә хитайлар йезиқни алмаштурди. Шу дәврдә оқуған балилар әрәб йезиқини билмәйду, латинчиниму яхши билмәйду. Кейин йәнә кона йезиққа өтти. Биздә мустәқиллиқтин кейин йезиқни өзгәртиш тоғрилиқ түркийә билән өз-ара мунасивәт орнатти. Буниңға өзбекистан көчти. Қазақистан әмди көчүватиду. Өткән әсирниң 20-30-йилларда оттура асия җумһурийәтлири бирдәк латин йезиқиға көчкән, әмма уни сақлап қалалмиди. Шу вақитта өзбекистанда мән билидиған язғучи-шаирлар әрәб йезиқи асасидики кона йезиққа қайтиш тоғрилиқ мураҗиәт елан қилған иди. Бирақ униңға еришәлмиди.”

Абдухалиқ мәһмудофниң дейишичә, һазир қазақистанда латин йезиқиға өтүш мәсилисидә һәр хил көз қарашлар мәвҗут икән. У йәнә мундақ деди: “қазақистан латин йезиқиға өтүватиду. Бу бәзиләр үчүн бәлким яхшидур. Әмма бу қазақистандики уйғурлар үчүн көп нәрсини йоқитиштин дерәк бериду. Шәхсән мән үчүн бир милләтниң йезиқини өзгәртиш шу милләтниң тәқдирини өзгәртиш билән баравәрдәк туюлиду.”

Игилишимизчә, қазақистан билим министириниң мушу йилиниң 27-апрелдики қарариға бенаән латин йезиқиға көчүшни барлиқ билим бериш мәһкимилиридә 2025-йилғичә әмәлгә ашуруш пиланланмақтикән. Бүгүнки күндә қазақистанда 60 тин ошуқ сап уйғур тилида вә арилаш, йәни уйғур, қазақ вә рус тилида билим бериватқан мәктәпләрдә 15 миңдин ошуқ уйғур оқуғучи ана тилида билим алмақтикән. Буниңдин ташқири қазақистанда уйғур тилида оқуш дәрсликлирини һөкүмәт хираҗитигә нәшр қилидиған “мәктәп”, “атамура” нәшриятлири, уйғур тиятири, җумһурийәтлик “уйғур авази” гезити һәм көплигән уйғур тилидики мустәқил гезит вә журналлар мәвҗуттур.