Америка дөләт мәҗлисидә “йәр шари магнетиский қануни” ниң муддитини узартиш үчүн һәрикәт башланған

Америка дөләт мәҗлиси әзаси еймис мәкговрен(җим мчговәрн) әпәнди йиғинда сөз қилмақта. 2019-Йили 17-декабир, вашингтон.

27-Өктәбир күни “хәлқара дини әркинлик күни” дур. Америка хәлқара диний әркинлик комитети бу мунасивәт билән “нишанлиқ җаза тәдбирлириниң хәлқара диний әркинликкә көрситидиған тәсирлири” һәққидә тор гуваһлиқ аңлаш йиғини өткүзгән. Йиғин чүшәндүрүлишидә мәзкур йиғинда америка һөкүмитиниң нишанлиқ җаза тәдбирлири арқилиқ хәлқара диний-итиқад әркинликни қандақ илгири сүрүшни музакирә қилидиғанлиқи көрситилгән.

Мәзкур йиғинға дөләт мәҗлиси әзалиридин җеймис мәкговрен, синатор бән кардин қатарлиқ муһим дөләт әрбаблири вә америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң комиссарлири қатнашқан. “дөләт мәҗлиси тәтқиқат мәркизи”, “кишилик һоқуқ биринчи” тәшкилати вә “әркинлик сарийи” ниң вәкиллири “йәр шари магнетиский қануни” йолға қоюлғандин буян дуняниң һәрқайси җайлирида бу қанунниң диний-етиқад әркинликини қоғдаш үчүн көрсәткән тәсирлири һәққидә гуваһлиқ бәргән.

Җеймис мәкговрен йиғинниң ечилишида сөз қилип мундақ дегән: “2020-йили ‛йәр шари магнетиский қануни‚ ға асасән җаза тәдбири қоллинилғанлар ичидә шинҗаңдики уйғурларға йүргүзүлгән еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң җавабкари болған алтә хитай әмәлдари бар. Бу кишилик һоқуқ вә диний-етиқад дәпсәндичиликиниң бир өрники. Биз мушундақ дәпсәндичиликләрниң мәсуллирини җавабкарлиққа тартиш үчүн 2016-йилдин башлап йолға қойған ‛йәр шари магнетиский қануни‚ ниң муддити 2022-йилиниң ахири тошиду. Биз дөләт мәҗлисидә бу қанунға йәнә йиңи маддиларни қошуш вә қайтидин йолға қоюш һәққидә һәрикәт башлидуқ. Бу қанунни кишилик һоқуқ вә диний-етиқад әркинликини қоғдаш керәк болған һәр қандақ вақитта ишлитәлишимиз үчүн униң ахирлишиш муддити болмаслиқ, йәни ‛мәңгүлүк‚ болушини оттуриға қойдуқ. ‛йәр шари магнетиский қануни‚ һәммигә тонушлуқ болған күчлүк ташқий сиясәт қоралиға айланди. Әгәр диний-етиқад әркинликини қоғдимақчи болсақ, мәзкур қанун қораллар ичидики әң үнүмлүк қоралдур. Биринчидин, бу қанун кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң сәвәбини айдиңлаштуриду. Иккинчидин, дәпсәндичилик йүргүзгән җинайәтчиләрни тегишлик җазаға тартиду.”

22-Март күни америка, канада, әнглийә вә явропа иттипақи бирликтә уйғурларға қаритилған кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә четишлиқ болған шинҗаң ишләпчиқириш-қурулуш биңтуәни парткоминиң секретари ваң җүнҗең, уйғур аптоном районлуқ җамаәт хәвпсизлики назаритиниң назири чен миңгу вә уйғур аптоном районлуқ сиясий-қанун комитетиниң сабиқ секретари җу хәйлун қатарлиқ 6 нәпәр хитай әмәлдарлириға “йәр шари магнетиский қануни” бойичә җаза тәдбири илан қилған иди.

Мәзкур йиғинға қатнашқан сенаторлар “йәр шари магнетиский қануни” ниң кишилик һоқуқ вә дини-етиқад әркинликини қоғдаштики әһмийити һәққидә тохталди. Улар сөзлиридә бу қанунниң келәр йили йәнә йеңилинишиниң муһимлиқини тәкитләшти.

Сенатор роҗир викир дуняниң һәр қайси җайлиридики диний-етиқад әркинлики вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлириниң җавабкарлириниң җазаға тартилиши керәкликини алаһидә әскәртип өтти. У мундақ деди: “хитайдики уйғур мусулманларға қаритилған ‛ирқий қирғинчилиқи‚ да мәсулийити бар болған әмәлдарларға җаза тәдбири йүргүзүлүши керәк. Биз бу мәсилидә ‛йәр шари магнетиский қануни‚ ниң күчини көрүп йәттуқ.”

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң рәиси надинә маинза ханим мундақ деди: “шинҗаңда компартийә секретари чен чуәнго дестопйә шәклидики юқири дәриҗилик назарәт системисини қуруп, уйғурларни асас қилған милйонлиған мусулманларни лагерларға солиди. Бу йил январда америка ташқий ишлар министирлиқи хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан еғир зулумлирини ‛ирқий қирғинчилиқ‚ вә ‛инсанийәткә қарши җинайәт‚ дәп җакарлиди. Чен чуәнго уйғурларға қарита ‛ирқий қирғинчилиқ‚ вә ‛инсанийәткә қарши җинайәт‚ йүргүзүшни давамлаштуруватиду. Униң шинҗаңдики барлиқ җинайәтләрдә мәсулийити бар. Чен чуәнгоға 2016-йили ‛йәр шари магнетиский қануни‚ вә силәр баятин аңлиған 13818-номурлуқ қанун маддиси бойичә җаза тәдбири қоллинилған.”

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң муавин рәиси нури түркәл әпәнди америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң кишилик һоқуқ дәпсәндичилики йүргүзүватқан вә диний-етиқад әркинликигә дәхли-тәруз қиливатқан шәхс вә органларға америка һөкүмитиниң иттипақдашлири билән бирликтә давамлиқ җаза тәдбири йүргүзүшини тәвсийә қилидиғанлиқини билдүрди.

У йәнә йиғин қатнашқучилириға мундақ дәп суал қойди: “америка һөкүмити, йәни тирамп һөкүмити вә байден һөкүмити хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан ‛ирқий қирғинчилиқи‚ ға четишлиқ болған орган вә шәхссләргә 94 түрлүк җаза тәдбири елан қилди. Буниңға асасән мениң мундақ икки суалим бар: биринчиси, бу җаза тәдбирини уйғурларға йүргүзүливатқан зулумларниң пиланлиғучилириға йүргүзүш билән бир вақитта, бу җаза тәдбириниң даирисини кеңәйтип бу пиланни иҗра қилғанларғиму йүргүзүшкә боламду? йәнә бир суалим, бәзиләр бу җаза тәдбирлири нормал пуқраларғиму тәсир көрситиду, дәп қарашмақта. Лекин бу қараш хитайға уйғун кәлмәйду. Бу җаза тәдбирлириниң тәсири вә үнүми қанчилик болиду, тәсирини қандақ қилғанда юқири көтүргили болиду?”

Бу суалға йиғинға гуваһлиқ беришкә қатнашқан “әркинлик сарийи” тәшкилатиниң вәкили әнний бояҗин мундақ җавап бәрди: “биз әлвәттә бу җаза тәдбирлири һәр хил қатламдики мунасивәтлик башқа әмәлдарларғичә кеңәйтилиши керәк, дәп қараймиз. Чүнки пилан түзгүчиләрдин пиланни иҗра қилғучиларниң роли наһайити чоң. Аңлишимизчә, фалунгоң муртлирини бастурған хитай әмәлдарлириға қарита америка җаза тәдбири елан қилғандин кейин, бәзи йәрлик әмәлдарлар пиланни иҗра қилиштин ваз кәчкән вә тутуп турулуватқан фалунгоң тутқунлирини қоювәткән, шуңа сиз оттуриға қойған нуқтиға асасән бу җаза тәдбири һәқиқәтән үнүмлүк.”

Б д т ниң бермадики кишилик һоқуқ һәққидә алаһидә доклат бәргүчи том анҗирүв нури түркәл әпндиниң иккинчи соалиға җаваб берип мундақ деди: “җаза тәдбирлири нормал инсанларға тәсир қилмайду вә уларға зиян йәткүзмәйду. Шуңлашқа нишанлиқ җаза тәдбири қоллинилиду.”

Башқа йиғин қатнашқучилириму хитайниң уйғурларға қаритилған диний-етиқад әркинликигә қилинған һуҗум вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлириниң җавабкарлири болған хитай әмәлдарлириға йүргүзүлгән җаза тәдбирлирини давамлаштуруш вә кеңәйтишини қоллайдиғанлиқини билдүрүшкән. Йиғинда йәнә “йәр бшари магнетиский қануни” ниң келәр йили қайта йеңилинишиниң зөрүрлүки тәкитләнгән.

“йәр шари магнетиский қануни” әслидә 2012-йили 12-айда әйни вақиттики америка президенти барак обама тәрипидин русийәдики баҗ адвокатиниң өлүмигә мәсул рус әмәлдарлирини җазалашни мәқсәт қилип имзаланған икән. 2016-Йилдин башлап дуня миқясида қоллинилишқа башлиған бу қанунниң даириси кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә четишлиқ болған орган вә әмәлдарларни җазалаш, уларниң мал-мүлүклирини тоңлитиш вә уларниң америкаға киришини чәкләш қатарлиқ маддиларғичә кеңәйтилгән.

Мәзкур қанун әң ахирқи қетим 2019-йили әйни вақиттики америка президенти трампниң имзаси билән йеңиланған икән.