Sarayéwo söhbetliri: “Malaysiya musulmanliri herqachan Uyghurlar bilen teqdirdash!”

Sarayéwo shehiride chaqiriliwatqan dunya Uyghur qurultiyi (d u q) ning 8-nöwetlik qurultiyining qoshma pa'aliyiti qirghinchiliq heqqidiki ilmiy muhakime yighini bolup, yighinning “Xelq herikitide öz'ara hemkarliqning küchi” témisidiki muhakime basquchi alahide diqqet qozghidi. “Malaysiya musulman yashlar herikiti” (ABIM) ning re'isi ehmed fahmi muhd shemsidin (Ahmad Fahmi Mohd Samsudin) yighinda söz qilip, malaysiya musulmanlirining Uyghurlar heqqidiki himayigerlik ehwali heqqide toxtaldi.

Mezkur teshkilat malaysiya musulmanlirining Uyghurlar heqqidiki chüshenchisini kéngeytish we chongqurlashturush üchün Uyghur pa'aliyetchilerdin ömer qanat, abdulhakim idris qatarliqlarni malaysiyagha teklip qilghan, shundaqla ulargha Uyghurlar heqqide léksiye sözlesh, malaysiya hökümet emeldarliri bilen uchrishish qatarliq pursetlerni yaritip bergen. Ehmed fahmining qarishiche, xitay bilen malaysiya otturisida ghayet zor miqdardiki soda munasiwiti mewjut, yene kélip xitay on nechche yildin béri izchil malaysiyaning eng chong soda shériki bolup kelgen. Yene bir yaqtin xitay puqraliri wizasiz malaysiyada bir ay turushqa bolidighanliqi üchün, yiligha milyonlap xitay sayahetchiler malaysiyagha kélidu. Shu sewebtinmu Uyghurlar mesilisini malaysiyada küntertipke élip chiqish köp tereplime mesililerge chétilidighan bekmu nazuk bir hadise. Yene bir yaqtin xitay hökümiti zor miqdarda maliye küchi we adem küchi serp qilish bedilige malaysiyada xitaypereslikke keng tupraq hazirlashqa ötken. Buning eng roshen ipadisidin biri malaysiya pirézidénti enwer ibrahimning yéqinda mehdi hesen bilen bolghan ochuq söhbette ashkara halda Uyghur qirghinchiliqini inkar qilishida eks etken. “Malaysiya musulman yashlar herikiti” bolsa del mushu xil xitaypereslikke qarshi chamisining yétishiche namayishlarni uyushturup oxshimighan “Teshwiqat urushi” qilip kelmekte.

Ehmed fahmi bilen birlikte bu qétimqi qurultaygha kelgen yene bir kishi “Malaysiya dunya tinchliqi” jem'iyitining re'isi mohd xeyrul enwer ismayil (Mohd Khairul Anwar Ismail) bolup, umu malaysiyada Uyghur dawasini anglitishqa tégishlik hesse qoshup kelmekte. Ular bu jehette malaysiya bash ministiri enwer ibrahim (Anwar Ibrahim) ning Uyghurlar duch kéliwatqan zulum we qirghinchiliqni inkar qilish mewqesidin pütünley perqliq bolup, radiyomizning mexsus ziyariti jeryanida bu nuqtini alahide eskertti.

Muxbir: pirézidéntinglar enwer ibrahimning bu sözliri muhajirettiki Uyghur jama'itini, shundaqla amérika we bashqa jaylardiki teshkilatlarni bekla heyran qaldurdi. Némishqa désingiz enwer ibrahim pirézidént bolushtin ilgiri Uyghur dawasini qollap kelgen idi. Emma pirézidént bolupla xitayni qollashqa ötti. U némishqa bundaq qilidu?

Ehmed fahmi: men bu kishini shexsen yaxshi bilimen. Ashu söhbettiki pewqul'adde minutlarda u zat özining bu mesilidiki mewqesini toluq ipade qilishqa ilaj qilalmay qalghan bolsa kérek, dep oylaymen. Elwette bu xil mewqeni toghrilash kérek. Emma bizge oxshash bu mesilidin toluq xewerdar kishiler bu heqte u kishige we uning ishxanisidikilerge bu heqte chüshenche bérimiz. U jayda qirghinchiliqning boluwatqanliqi rast bolghaniken, bu heqte téximu köp muhakimiler bolushi kérek. Démekchi bolghinim malaysiya bilen xitayning munasiwiti hazir bekmu nazuk bir halda turuwatidu. Shunga hökümet qilalmighan bu ishlarni biz qilishqa tirishiwatimiz.

Muxbir: bu emeliyette bekmu addiy bir so'al idi. Enwer ibrahim hazirmu dawam qiliwatqan Uyghur qirghinchiliqini inkar qilghanda sizning bu heqtiki inkasingiz qandaq boldi? yeni malaysiyadiki eng chong musulman yashliri teshkilatining re'isi, shuningdek Uyghurlarning ehwalini yaxshi bilidighan biri bolush süpitingiz bilen shu waqitta xiyalingizdin némiler kechti?

Ehmed fahmi: bu xil mewqe tüzitilishi lazim. Elwette biz yene hazir boluwatqan ishlar toghrisida téximu köp uchurlargha ige bolushimiz zörür. Chünki biz hazir ottura sherqte boluwatqan ishlargha bekrek zéhin qoyuwatimiz. Shuning bilen bir waqitta sherqiy türkistanda boluwatqan ishlar tüpeylidin munasiwettiki bezi jiddiylikler otturigha chiqiwatidu. Méningche bu ehwal bizning asasiy qanunimizda tégishlik rewishte tüzitilishi we yéngilinishi lazim.

 Muxbir: sizning bash ministiringizgha démekchi bolghiningiz uning bu mesilidiki meydanini özgertish we toghrilash. Shundaqmu?

Ehmed fahmi: shundaq. Uni hazirqi weziyettin xewerlendürüsh lazim, démekchimen. Shunga biz del mushu mesilige qol tiqiwatimiz. Biz bu heqte bir doklat élan qilduq. Yéqinda buni pirézidént ishxanisigha yollaymiz. Bular del biz qilmaqchi boluwatqan ishlarning jümlisidindur.

Bu mesile heqqide söz bolghanda “Malaysiya dunya tinchliqi” jem'iyitining re'isi mohd xeyrul enwer ismayil (Mohd Khairul Anwar Ismail) bu jehette özini ehmed fahmi bilen pikirdash, dep qaraydu. Uning pikriche, Uyghurlar qirghinchiliqqa duch kéliwatqanliqi üchün ular del mushu merkiziy témini malaysiya xelqige téximu etrapliq chüshendürüshke küch chiqirip kelgen. Chünki malaysiya xelqining Uyghurlar duch kelgen qismetlerdin xewerdar bolghanliri téxi köp sanliqni teshkil qilmaydu. Yene kélip yéqinqi mezgillerde “Islam hemkarliq teshkilati” gha oxshash bir türküm ékskursiye ömekliri Uyghur élidiki “Ziyaret sehniliri” ni ziyaret qilghandin kéyin xitay hökümitining teshwiqatigha mas bayanlarni otturigha chiqarghan. Shundaq bolghanliqi üchün ularning malaysiya xelqining Uyghurlar heqqidiki chüshenchisini ashurush, shu arqiliq hökümetke bésim qilish tirishchanliqi izchil dawam qilmaqta.