Xitay da'iriliri onsu nahiye jam baziridiki Uyghur qebristanliqini buzup chong tiptiki parnik yasighan

Uyghur diyaridin tarqalghan bir qisim tik-tok wédi'olirida xitay da'iriliri teripidin pilanliq halda oxshash shekilde yasiliwatqan yéngi mazarliqlar. 2021-Yili (orni éniq emes)

Uyghur qebristanliqlirini buzush we yötkesh

Xitay hökümitining Uyghur diyarida élip bériwatqan musulmanlarning qebristanliqlirini mejburiy yötkesh, qebrilerdiki gümbez, ay-yultuz we ayetlerni weyran qilish qatarliq qilmishliri “Medeniyet qirghinchiliqi” ning nuqtiliq ipadilirining biri süpitide diqqet qozghap kelmekte.

Xitay da'irilirining ürümchi, aqsu qatarliq jaylardiki musulmanlar qebristanliqlirini buzup yötkeshke “Yer téjesh we muhit asrash” “Musu'olmanlarning ölüm-yétim ishlirini qéliplashturush”, “Yéshil éké'ologiyilik qebrstanliq qurush”, “Hazirqi zaman depne medeniyitini pa'al qanat yaydurush” digendek oxshimighan bahane seweblerni körsitip kéliwatqanliqi melum. Shuning bilen bir waqitta yene bir tutash yasiliwatqan yéngi qebrstanliqlarning bolsa 2 yaki3 qewetlik qilip pishshiq xish we sémont bilen xitay qebrstanliqlirining tüside yashiliwatqanliqidek ehwallarmu ashkarilanmaqta.

Yéngi qebristanliqlar musulmanlarning depne adetlirige xilap halda yasalghan

Yéqinqi aylarda Uyghur diyaridin tarqalghan bir qisim tik-tok wédi'olirida xitay da'iriliri teripidin pilanliq halda oxshash shekilde yasiliwatqan yéngi mazarliqlarning adettikidin chongqur kolinip, pishshiq xish we sémont bitonlarda qopuruliwatqanliqi körsitilgen. Qebrilerning üstige nomur qoyulghandin bashqa héchqandaq islami belge, hetta méyitning ismimu yézilmighan. Bu rayonda Uyghurlarni asas qilghan

Yerlik musulmanlarning depne adetlirige buzghunchiliq qiliniwatqanliqining bir ipadisini körsitip bermekte

Xitay depne ishliri jem'iyitining tor bétide bu xil atalmish “Yéshil éké'ologiyelik qebristanliq we depne usuli” ni “Keshpiyat” dep atighan. Bu “Keshpiyat” ning “Qurulushi addiy, matériyali az, tennerxi töwen ikenliki, nurghun yerni téjeydghanliqi, ölükler bilen tirikler otturisidiki yer riqabiti weziyitini hel qilidighanliqi, qaqas taghlarni yéshillashturidighanliqi we éké'ologiyelik muhitni qoghdaydighanliqi” teshwiq qilin'ghan.

Uyghur aptonom rayonluq xelq ishliri idarisining torida musulmanlar depne ishlirini bashqurush ixshanisning peqet birla ishxana nomuri yézilghan bolup, télifonimizgha bir xitay xadim jawab berdi.

Biz uningdin “Uyghur aptonom rayoni boyiche élip bériwatqan yéngi shekildiki yéshil we éké'ologiyelik qebriler omumlashturulamdu?” dep soriduq. U “Shundaq” dep jawab berdi.

Biz uningdin “Yéshil we éké'ologiyilik” dégen uqumning némini körsitidighini sorighinimizda, u éniq we qisqila qilip: “Ölükni köydürüshni körsitidu” dédi. “Musulmanlarmu shu xil shekilde depne qilinamdu?” dégen so'alimizgha u qayta chüshendürüsh bérip: “Men xitaylarning depne ishlirigha mes'ul. Musulmanlargha bashqa xadimlar mes'ul, men éniq bilmeymen,” dédi. Lékin u musulmanlarning depne ishlirigha mes'ul bölümning alaqisini teminleshni ret qildi.

Inkas: “Qebrini mejburiy buzush we köchürüsh-méyit igilirige nisbeten éghir rohiy xorlashtur”

Dunya Uyghur qurultiyi diniy ishlar komitétining mudiri turghunjan alawudun “Musulmanlarning méyitni sémontluq, qewetlik yerlik yasap depne qilishqa mejburlishi, islam eqidisige pütünley xilap bolupla qalmay, belki yene méytqa bolghan éghir hörmetsizliktur. U yene méyitning igiliri bolghan a'ile ezalirigha qarita éghir rohiy xorlashtur,” dédi.

Turghunjan alawudun yene “Xitay hökümitining Uyghur mazarliqlirini diniy we milliy eqidilirimizge xilap halda özgertishning meqsiti, Uyghurlarni diniy étiqadi, bu tupraqqa we ejdadlirigha bolghan baghlinishidin üzüp, ularni diniy eqidisi we medeniyetliridin pütünley yiraqlashturushni meqset qilidu,” dédi.

Onsu jam yézisidiki qedimiy qebristanliq parnikqa özgertilgen

-2019Yilida chet ellik érining yardimide chet elge chiqalighan, emma a'ilisining bixeterliki üchün kimlikini yoshurushqa mejbur ikenlikini bildürgen bir Uyghur ayal yéqinda radiyomizgha unsi'u nahiye jam baziridiki kona qebristanliqining 2018-yilidin bashlap 214-liniye dölet tash yoli boyidiki qaqas bir jaygha mejburiy köchürgenliki heqqide uchur berdi.

Muxbir: siz yéqinda wetendin chiqipsiz. Siz bar chaghdimu hökümet 3 qewetlik, xish we sémontluq qebrilerni yasawatqanmidi?

Jamliq ayal: men bar waqtida bar idi, undaq qebriler. Xitaylar bek jiq qebrstanliqlarni yoq qiliwetti. Jam yézisida yalghuz bizning a'ilidinla dadam, chong dadam, chong anam, ularning dadiliri, chong dadiliri, jem'iy töt-besh ewlad15 ademning görini échip, yéngi qebristanliqqa yötkeshke mejbur bolduq. Jesetni yötkeshke xalta birnesilerni öydin ekilinglar dédi. Apam paxta rexttin xaltilarni tikti. Jesetlerning söngikini yighipla ayrim xaltilargha qachiliduq. Bizning jemetimizdin 15 görlük ademningkini, yéngi yasalghan qebristanliqta birla gürlükke tiqip qoydi. Dadüydin her bir jesetning béshigha 150 yüendin pul aldi téxi. Lagérgha kirip kétip jesetni élishqa chiqmighanlarningkini igisi yoq dep yerni tüzlep kömüp yoq qiliwetti. 2018-Yili bizning jamdila emes, etraptiki kentlerdiki mazarliqlarning hemmini shu bir jayghila yötkidi.

Muxbir: boshitilghan qebrstanliqlarchu? qurulush qildimu? hökümetning bu mazarliqlarni mejburiy köchürüshtiki meqsiti némiken?

Jamliq ayal: yéngi mazarni yasashqimu déhqanlarni bikargha ishletti. Qebristanliqni bikarlap xitaylargha parnik yasap berdi. Unimu déhqanlargha qilghuzdi.

Muxbir: xelq yaki Uyghur kadirlar héchqandaq qarshi pikir qilmidimu?

Jamliq ayal: mumkin emes. Qandaq qilidu? tutup apirip solap qoyidu shu. Lagérgha ekitidighan tursa, narazi bolsimu ünini chiqiralmaydu. Xitaylarning meqsiti shu biz Uyghurlarning izini, hemme némisini yoq qiliwétish.

Gerche onsu nahiyisining tor bétide 2018-yili jam yézisida qurulmaqchi bolghan etraptiki sheher-yézilarni köktat bilen teminlesh bazisi qurulushi we eqliy iqtidarliq parnik qurulushi heqqide uchur bérilgen bolsimu, emma mezkur uchur mezmunining échilishi chekliwétilgen.

Onsu jam yéziliq hökümet ishxanisi bu jaydiki qedimi qebristanliqning köchürülüp ornigha parnik yasalghanliqini inkar qilmidi. Lékin “Bu döletning siyasitige munasiwetlik so'al bolghanliqi” üchün jawab bérelmeydighanliqini éytti.

Turghunjan alawudun yene mundaq dédi: “Uyghurlar topisi yumshaq munbet orunlarni qebristanliq qilip kelgen. Xitayning öz menpe'eti üchün hetta Uyghurlarning ejdadliri yatqan qedimiy qebristanliqlarghimu qol sélishi, parnik yasash we yaki bashqa iqtisadiy menpe'etliri üchünla weyran qilishi, qobul qilghili bolmaydighan, insaniy exlaqqimu yat bir rezilliktur.”

12-Iyun, en'gliyidiki “Télégraf” géziti höjjetlik xewer tarqitip, xitay da'irilirining xoten sheher merkizidiki bir meschitni 2018-yilida chéqiwétilip, uning ornigha xilton méhmanxanisi sélishqa bashlighanliqini ashkarlighan idi. Mezkur xewerde bu meschitning ‍ornida hazir ezan awazini qurulush mashinilirining awazi alghanliqi, bir kishining bu orunda burun meschit barliqini éytqanliqi, uning Uyghur élida ghayib bolghan nurghun meschit, tawapgahlarning peqet birsi ‍ikenlikini bildürgen.

Uyghur diyaridiki qebrstanliqlarning weyran qilinishi gherb mutexessis we axbaratliridimu endishe qozghimaqta

Mazarliqlarni yoqitish herikitini xitay hökümitining Uyghurlarning milliy we diniy yiltizini yoqitishni nishan qilghan heriketlirining bir parchisi ikenlikini tekitlep kéliwatqan amérikaliq Uyghur tetqiqatchisi hénréy shajéwiski mundaq deydu:

“Uyghurlarning medeniyet izliridin bolghan qebrstanliqlarni buzush we yötkesh meyli qandaqla bahane bilen élip bérilmisun, xitay hökümitining Uyghurlar wetinide élip bériwatqan kishini endishige salidighan bir medeniyet buzghunchiliqidur. Bu arqiliq xitay Uyghurlarning bu tupraqtiki mewjutliqining tarixiy baghlinishini, medeniyitini, diniy jehettiki alahidilikliri we izlirini pütünley öchürüp tashlashni meqset qilghan. Xitay bu siyasetni yene bir tereptin xitay küchmenlirini yötkeshke, zémin we bayliq teyyarlashtimu paydilanmaqta. Mundaqche éytqanda, Uyghurlargha tewe her qandaq nerse xitay köchmenler üchün xuddi aptomatik pul élish mashinisigha oxshash xalighanche menpe'etlinidighan nersige aylandurulmaqta. Bir qanche kün awal ‛asman-skay‚ xewerliridin xotendiki meschitning xilton méhmanxana qurulushi üchün buzup tashlan'ghanliqi ashkarlinip, xelq'arada ghulghula qozghidi. Emdilikte xitaylarning Uyghurlarning mazarliqlirini iqtisadiy menpe'etliri üchünmu qolliniwatqanliqi, Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasetning qanchilik rezil we qobul qilghusiz ikenlikining tipik bir misalidur.”

Uyghur diyaridiki qebristanliqlarning weyran qilinishi xelq'aradiki metbu'atlarningmu alahide diqqitini tartip keldi. CNN Téléwiziyeside ikki yil awwal Uyghur élidiki qedimiy mazarliqlarning qattiq weyranchiliqqa uchrawatqanliqi heqqide bir mexsus xewer tarqatqan idi. Uningda Uyghur élida yéqinqi ikki yil ichide 100 din oshuq qedimiy mazarliq weyran qilin'ghanliqini bildürülgen.

Yéqinda yene en'gliyidiki Sky News “Ölükler üstige qopurush” témisida höjjetlik filim tarqatti. Filimda 2019-yili élan qilinip zor ghulghula qozghighan “Étiqad weyranchiliqi: Uyghur meschitliri we meqberilirining chéqilishi” namliq doklatni yip üchi qilinip, xotendiki weyran qilin'ghan mazarliqlar körsitilgen.