Хитай баянатчиси “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ниң үнүми болуватқанлиқини ашкарилап қойди
2024.03.20

Американиң 2022-йили 6-айниң-22 күнидин башлап рәсмий иҗра қилинишқа башлиған “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни”, униң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини содиға бағлап җазалаш җәһәттики әң күчлүк қануни тәдбирлириниң бири һесаблиниду.
Һалбуки уйғур мәҗбурй әмгикини инкар қилишни давам қилип келиватқан хитай һөкүмити, бу қетим бейҗиңда ечилған икки йиғин җәрянида, аталмиш уйғур вәкилләр вә баянатчилири арқилиқ, уйғур мәҗбурй әмгикини инкар қилишқа урунуп кәлмәктә иди.
Хитай ташқи ишлар министирлиқи тор бетиниң хәвиригә қариғанда, 15-март күни ечилған мухбирларни күтүвелиш йиғинида хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси ваң венбин уйғур мәҗбурй әмгикини инкар қилип, уйғурларни мәҗбурй әмгәккә селиватқанлиқини “намратлиқтин қутулдуруш”, “киримини ашуруш” дегән сөзләр билән ақлашқа йәнә урунған.
Ташқи ишлар баянатчиси ваң венбин, хитай хәлқ гезити мухбириниң “хәвәрләргә қариғанда, америка филиппинниң пахта, кийим-кечәк хам әшясини шинҗаңдики ‛мәҗбурий әмгәк‚ кә четишлиқ дәп гуман қилип, филиппиндин кийим-кечәк импорт қилишни қисмән тохтатқан. Бу мәсилидә хитайниң көз қариши немә?” дегән соалиға җаваб берип: “бу пүтүнләй хитайға қарши күчләр тоқуп чиққан, бу әсирдики әң чоң қәбиһ ялғанчилиқ” дегән. У йәнә, американиң “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” әмәлийәттә америка сиясийонлириниң шинҗаңниң муқимлиқини өз ичигә алған хитайниң тәрәққиятиға бузғунчилиқ қилидиған қорали” дәп әйиблигән, арқидинла буни испатлашқа урунуп мундақ дегән:
“мән сизгә бир қанчә мисал берәләймән: шинҗаңдики бир шәхсий кийим-кечәк ширкити 2018-йилиниң ахирида 2200 дин артуқ адәмни ишқа орунлаштурди, аз санлиқ милләт хизмәтчилири% 95 тин көпрәкини игилиди. Әмма америка вә ғәрбниң җазасиниң тәсиридин, ширкәтниң асаслиқ шериклири 2019-йилдики барлиқ заказларни арқа-арқидин әмәлдин қалдурди, нәтиҗидә ширкәткә нәччә он милйон йүән биваситә зиян болди вә хизмәтчиләр 500 дин көпрәккә азайди. Һазир ширкәтниң нурғун завутлири вә үскүнилири бикар қелип, дөләт ичидики заказ арқилиқ мәшғулатини аран давам қиливатиду”.
У йәнә мәлум чач мәһсулатлири ширкитиниң тартқан зиянлирини мисал елип мундақ дегән: “җазалаштин илгири, шинҗаңдики бир чач үнчә-мәрвайит ширкитиниң йиллиқ ишләпчиқириш иқтидари 50 милйон булақ, йиллиқ експорт миқдари 30 милйон доллар болуп, йәрликниң ишқа орунлишишиға зор төһпә қошқан. Америка “мәҗбурий әмгәк қануни” ни тәстиқлиғандин кейин, ширкәтниң нормал пул төләш вә ташқи перевот йиғиш тиҗаритини әмди елип барғили болмайду, ишләпчиқириш вә тиҗарәт шараити давамлиқ начарлишиду, ширкәтниң заказ миқдари 40 пирсәнт төвәнлиди”.
Америка таможна вә чегра қоғдаш идариси (CBP) тунҗи қетим, 2020-йили июнда, уйғур районида мәҗбурий әмгәк билән ясалған дәп қаралған 800 миң доллар қиммитидики 13 тонниға йеқин чач мәһсулатлирини чеграда тутуп қалған; шуниңдин етибарән уйғур елидики лагерлар вә мәҗбурий әмгәккә четишлиқ болған ширкәтләрниң чач мәһсулатлириниң америка базириға кириши чәкләнгәниди.
Бу йил хитайниң бейҗиңда ечилған икки йиғин җәрянидики ахбарат йиғинида аталмиш вәкил әкрәм мәмәтимин уйғурларниң пахтичилиқ саһәсидә мәҗбурий әмгәккә селиниш мәсилисигә җаваб берип: “қардәк ақ пахтилар бизниң кирим мәнбәйимиз. Биз пахта теришқа тайинип пул тепип, машина алимиз, өй алимиз. яхши күн көримиз. Әҗәба, өзимизниң йеригә ишләп, пахтимизни терип яхши күн көрүватсақ, уни қандақму мәҗбурлаш дегили болсун?” дегән болса, хуа чүнйиң бу видийони һәмбәһирләп, “шинҗаңдин кәлгән мәмликәтлик хәлқ қурултийи вәкили американиң ‛мәҗбурий әмгәк‚ ни баһанә қилип пахта мәһсулатлиримизға җаза қоюшиға соал қойди” дәп язған.
Әкрәм мәмәтимин исимлик юқириқи вәкил шу күндики сөзидә йәнә, “һазир пахта териш ишлири пүтүнләй машинилашти. Америка шинҗаңниң пахта йип санаитигә ‛мәҗбурий әмгәк‚ намида җаза йүргүзүш арқилиқ, маһийәттә шинҗаңда ‛мәҗбурий ишсизлиқ‚ вә ‛мәҗбурий намратлиқ‚ пәйда қилди” дегән сөзләрниму қилғаниди.
Ваң венбиң бу қетимлиқ баянатида әкрәм мәмтиминиң сөзлирини қуввәтлигәндәк, қәшқәр вилайити конашәһәр наһийисидики бир кәнт аһалисиниң 2019-йили 9-айда хунәндики бир ширкәткә берип 5000 йүән мааш билән ишләватқанда, 2020-йили, американиң җазасиниң тәсиридә, ширкәт әмгәк тохтамини бикар қилип, уни юртиға қайтурувәткәнликини мисал алған, у йәнә американи “қара қоллирини шинҗаңдики намратлиқтин қутулдуруш түригә кеңәйтип, ахирида намратлиқтин қутулған һәр милләттики йәрлик хәлқниң турмушини вәйран қилмақта” дәп әйиблигән.
Гәрчә хитай һөкүмити уйғурларниң хитай ширкәтлиридә өз ихтиярлиқи билән ишләшкә барғанлиқини илгири сүрүп, уйғурларни сөзлитип тәшвиқат елип бериватқан болсиму, мутәхәссисләр ишчиларниң “яқ” дейиш һоқуқи болмиған һәрқандақ әмгәкниң мәҗбурий әмгәк һесаблинидиғанлиқини, уйғур районидики мәҗбурий йөткәп ишқа орунлаштуруш сияситиниң хәлқараниң тәбири бойичә мәҗбурий әмгәк һесаблинидиғанлиқини көрситип кәлмәктә.
Ваң венбин йәнә “американиң ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ шинҗаңдики кишиләрниң кишилик һоқуқиға еғир дәхли-тәруз қилипла қалмай, йәр шари санаәт вә тәминләш зәнҗириниң муқимлиқини еғир дәриҗидә қалаймиқанлаштуруп, хәлқараниң иқтисад вә сода қаидилиригә еғир бузғунчилиқ қилиду, у 21-әсирдики әң даңлиқ рәзил қанунларниң бири” дегән. У йәнә американи “кишилик һоқуқ” дин пайдилинип башқа дөләтләргә төһмәт чаплаш, башқа дөләтләрниң ички ишлириға арилишиш билән әйибләп, хәлқара җәмийәттин американиң “уйғур мәҗбурй әмгикиниң алдини елиш қануни” ға қарши турушни тәләп қилған.
Америка һөкүмити болса, уйғур мәҗбурий әмгикиниң башқа мәҗбурий әмгәкләр билән болған пәрқиниң, униң дөләт һамийлиқида елип берилиши һәм ирқий қирғинчилиқниң бир қисми болушида икәнликини тәкитләп кәлмәктә.
Кишилик һоқуқ көзәткүчилири вә мутәхәссисләрниң ваң венбиниң баянлириға қарши X дә билдүргән инкаслириға қариғанда, ваң венбиңниң сөзлири “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ниң һәқиқәтән үнүми болуватқанлиқини испатлайдикән.
Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң сабиқ асия ишлири директори софи ричардсон ханим, радийомизниң бу һәқтә сориған соалиға язған җаваб хетидә мундақ дәйду: “хитай һөкүмити бу бир нәччә күн ичидә шинҗаң иқтисадиниң ғәрбниң җазаси сәвәбидин қийниливатқанлиқини, әмма мәркизи һөкүмәтниң қоллиши нәтиҗисидә ишларни наһайити яхши қиливатқанлиқини ейтти. Ениқки, хитай һөкүмити сиясий җәһәттә өзигә әң қулайлиқ җавабни бериду, әмәлийәттә у гәплириниң бирсиму тоғра әмәс”.
Софе ричардсон ханим йәнә ваң венбинниң гәрчә америка вә явропа әллиригә қайтурма һуҗум қиливатқан болсиму, худди илгирикигә охшашла өз җинайәтлирини ақлашқа аҗизлиқ қиливатқанлиқини һәм һечқандақ пакит көрситилмигәнликини билдүрүп мундақ дәйду: “тәҗрибәмгә асасланғанда, хитай әмәлдарлириниң өзлириниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини инкар қилидиған пакитларни оттуриға қоюши интайин аз учрайду. Улар пәқәт қуруқ гәп-сөзләр билән җаваб бериду, мәсилән, ваң бу йәрдә оттуриға қойған һәр қандақ ‛пакит‚ уларниң ойлиғанлириға баб келиду, халас. Хитайниң шефилд халламниң мәҗбурий әмгәк тәҗрибиханиси оттуриға қойған пакитларға ишәнчлик җаваб қайтуруши үчүн, бу районда һәқиқий мустәқил, тәкшүрүшкә йол қоюлуши керәк, әмма улар үчүн бу техиму тәс. Америка вә ғәрбниң әйиблишини бир тәрәплимә қараш дәпла рәт қилиш аҗиз вә орунсиз чаридур”.
Хитай дипломатийә министирлиқиниң баянатчиси ваң венбин йәнә “уйғур мәҗбурй әмгәк” мәсилисини ақлаш үчүн уни “пәқәт чәтәлдики хитайға қарши күчләрниң шинҗаңдики муқимлиқ вә тәрәққиятқа бузғунчилиқ қилидиған, хитайниң хәлқарадики образиға бузғунчилиқ қилидиған қорал” дегәнни тәкрарлиған.
У охшаш сөзни уйғур мәҗбурий әмгики мәсилисидә мутәхәссисләшкән тәтқиқатчи, коммунизм қурбанлири хатирә фондиниң алий тәтқиқатчиси адриан зензгә һуҗум қилғанда қолланғаниди. Ваң венбин 2020-йили 15-декабир бу һәқтики баянатида, униң уйғур ирқий қирғинчилиқи вә уйғур мәҗбурий әмгики һәққидә испатлиқ доклатлирини рәт қилип, шинҗаңда “мәҗбурий әмгәк” барлиқи һәққидә ялған хәвәр ясашни тохтитидиған вақит кәлди дәп җар салғаниди.
Адриян зенз әпәнди ваң венбинниң “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ға бәргән баянати һәққидики соалимизға елхәт арқилиқ җаваб қайтуруп мундақ деди: “бейҗиңниң баянатчиси бу җазаниң тәсирини етирап қилди, бу әмәлийәттә ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ вә җаза тәдбирлириниң үнүм бериватқанлиқини испатлайду”.
Адрйиан зенз йәнә буниң хитайниң мәҗбурй әмгәк мәһсулатлирини чәкләш вә уйғур мәҗбурий әмгикини ахирлаштурушта йәнила риқабәтләр мәвҗутлуқидин сигнал икәнликини агаһландуруп мундақ дәп язған: “ундин башқа униң бу сөзлири йәнә униң давамлиқ уйғур районида чач мәһсулатлирини ишләпчиқиридиғанлиқи вә сатидиғанлиқидин дерәк бериду, ахирида бу мәһсулатлар ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ға охшаш қануний тәдбир қолланмиған дөләтләрниң базириға қарап ақиду”.
Америка таможна вә чегра қоғдаш идарисиниң торида елан қилинған учурларға көрә, уйғур мәҗбурий әмгикигә мунасивәтлик тутуп қелиш буйруқлири пахта, кийим-кечәк, компютер запчаслири вә чач мәһсулатлири, йемәк-ичмәк, аптомобил, қуяш тахтиси қатарлиқ наһайити кәң даиридики көп хил мәһсулатларға бағлинидикән. “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” рәсмий иҗра қилинишқа башлиғандин тартип, -2023йили 8-айғичә, уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ, дегән гуман билән америка таможнасида тохтитип қоюлған хитай маллириниң қиммити бир милярд 746 милйон долларға йәткән.
Хитай ташқи ишлар баянатчисиниң бу қетимқи баянати уйғур районидин чиққан һәр қандақ мәһсулатниң америкиға киришини чәкләйдиған бу қанунниң оттуриға қоюлуши, уйғурларни системилиқ бастуруватқан вә қул қиливатқан хитайниң сода-иқтисадиға дәсләпки қәдәмдә зәрбә бериштә, шундақла хитайниң хәлқара образини чүшүрүп, униң дуняға кеңийиватқан тәсирини чәкләштә муһим рол ойнап келиватқанлиқини илгирилигән һалда гәвдиләндүрүп бәргән.