Канада һөкүмитигә уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ қуяш енергийә тахтилирини чәкләш бесими күчәйди

Америка сода вәкили катерин тай, канада хәлқара сода министири мәрий ең, мексика иқтисад министири татияна клозер карилло өткән һәптә канаданиң ванковер шәһиридә көрүшкәндә, американиң сабиқ президенти трамп дәвридә канада қуяш енергийә тахтиси мәһсулатлириға қоюлған таможна беҗини бикар қилишқа келишкән. Мәрий ең өткән җүмә күни, йәни 8-июл күни һасил қилған бу келишим тәрәпләрниң “һава килимат өзгиришигә қарши көрәш қилиш вә йешил енергийә тәрәққиятиға болған ортақ әһдини намаян қилиду” дәп тәсвирлигән.

Бирақ бу келишим канададики кишилик һоқуқ тәшкилатлирида “канада қуяш енергийәси” гә охшаш уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ, дәп қариливатқан ширкәтләрниң уйғур мәҗбурий әмгики мәһсулати болған қуяш енергийәси тахтилирини канада арқилиқ америкаға експорт қилиш әндишисини пәйда қилған.

Һалбуки, канададики “канада қуяш енергийәси” ширкити уйғур елидә хитай һөкүмитиниң “намратлиқтин қутқузуш” намидики уйғурларни мәҗбурий йөткәп ишқа орунлаштуруш программисиға қатнашқан “GCL поли енергийә” (GCL-Poly), намлиқ көкташ енергийә ширкити билән һәмкарлиқ орнатқан, шундақла уйғур елиниң тумшуқ шәһиридә бир қуяш енергийәси қурулуш түрини йолға қойған. Әнглийәдики һаллам шефелд университети қармиқидики һелинна кенидий мәркизиниң йеқинда елан қилған доклатида, “GCL поли” енергийә ширкити хитайниң қуяш енергийәси тахтиси материяллирини ишләпчиқиридиған 4 чоң ширкитиниң бири икәнлики, униң уйғур елидә һөкүмәтниң әмгәк күчлирини йөткәш программисиға қатнашқанлиқини билдүргән.

Канада “уйғур һәқлирини қоғдаш қурулуши” ниң хадими қәйюм мәсимоф, бу еһтималлиқниң уларда әндишә қозғиши һәқлиқ икәнликини билдүрди. Униң 14-июл бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда ейтишичә, бу канаданиң қанунчилиқ җәһәттики аҗизлиқини намаян қилмақтикән.

Биз бу мунасивәт билән 14-июл “канада қуяш енергийәси” ширкитиниң канаданиң онтарио өлкисидики ишханисиға телефон қилип, уларниң тумшуқ шәһиридики қурулуш түри, хитайниң GCL поли енергийә ширкити билән болған шериклик мунасивитигә даир доклат вә хәвәрләргә қарита инкасини елишқа тиришқан болсақму, бирақ бу ширкәт соалимизға җаваб қайтурмиди. Бу ширкәтниң йәр шари мәбләғ салғучи шерикләр ишлириға мәсул хадими дәйвид паскуал(David Pasquale), сулалимизни елхәт арқилиқ әвәтишимизни тәләп қилди. Биз соалимизни елхәт арқилиқ әвәткән болсақму, бирақ униңдин һазирға қәдәр һечқандақ җаваб кәлмиди.

Буниң алдида бу ширкәт канада таратқулириға баянат берип, өзлириниң уйғур мәҗбурий әмгикини ишләткәнликини рәт қилған. Бу ширкәтниң мәбләғ салғучиларға мунасивәт ишлар директори исабел җаң(Isabel Zhang) “йәршари вә почта” гезитиниң зияритини қобул қилғанда, ширкәтниң тумшуқ шәһиридики қурулуш түрини өткән йили сетивәткәнлики вә ширкәт мудирийитидин мупәттиш ширкити тәклип қилип, өзлириниң ишләпчиқириш вә тәминләш зәнҗиридики кишилик һоқуқ һәм мәҗбурий әмгәк мәсилилирини тәкшүрүшни тәләп қилидиғанлиқини ейтқан.

Лекин канададики “раул волленберг кишилик һоқуқ мәркизи” ниң қанун мәслиһәтчиси, адвокат юнаһ диямондниң ейтишичә, нөвәттики вәзийәттә канаданиң америкиға охшаш қанун чиқирип, хитайниң ирқий қирғинчилиқ әһдинамисигә хилаплиқ қилиши, қуллар әмгикигә қарши туруши зөрүрийәткә айланған. юнаһ диямонд 14-июл зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “бизниң һазирғичә американиң ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ ға охшаш қаттиқ қанунимиз йоқ. Шуңа, канаданиң болупму қисмән яки пүтүнләй болсиму уйғур районида ишләпчиқирилған болсила барлиқ мәһсулатларни чәкләйдиған бир қанунни мақуллашқа еһтияҗи бар. Чүнки, канада америкаға охшаш уйғур елидин кәлгән һәрқандақ мәһсулатқа мәҗбурий әмгәк мәһсулати, дегән мөлчәр билән муамилә қилиши керәк. Бу қанун дәстуримизда болуши керәк болған мадда болсиму, бирақ канада техи бу қанунни чиқармиди.”

Юнаһ диямондниң ейтишичә, канаданиң бу хил мәсилиләрни бир тәрәп қилидиған мупәттиши болсиму, бирақ мәҗбурий әмгәкниң көлими вә дәриҗисидин алғанда бу, барлиқ канада һөкүмәт органлириниң бирдәк маслишип һәрикәт қилишини тәләп қилидикән. юнаһ диямонд: “бизниң буниңға охшаш ширкәтниң чәтәлгә бағлинишлиқ мәсилисини бир тәрәп қилидиған мупәттишимиз бар. Бирақ канада ширкәтләрниң ирқий қирғинчилиқ вә кәң көләмдики вәһшийлик җинайәтлиригә шерик болуп қалмаслиқи үчүн барлиқ һөкүмәт органлирини бирдәк маслишип һәрикәт қилишиға еһтияҗлиқ. Шуңа, бу пәқәт бирла һөкүмәт оргининиң вәзиписи болуп қалмаслиқи, барлиқ һөкүмәт аппаратлири маслишип һәрикәт қилиши керәк. Шундақ болғандила бу мәҗбурий әмгәкниң алдини елиш механизмини күчәйтип, уни техиму үнүмдарлиққа ериштүргили болиду” деди.

“канада қуяш енергийәси” ширкитидики исабел җаң “йәр шари вә почта” гезитиниң зияритини қобул қилғанда, өзлириниң ишләпчиқириш вә тәминләш зәнҗиридики кишилик һоқуқ һәм мәҗбурий әмгәк мәсилилирини тәкшүрүшни тәләп қилидиғанлиқини ейтқан болсиму лекин у бундақ бир тәкшүрүшниң қайси мәсилиләргә четилидиғанлиқи вә тәкшүрүш доклатини ашкара елан қилидиған-қилмайдиғанлиқи тоғрисида һечқандақ учур бәрмигән. Кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң доклатлирида қәйт қилишичә, уйғур елиниң нөвәттики вәзийити иқтисадий мупәттиш ширкәтлириниң районда мустәқил, ишәнчлик вә тәрәпсиз бир тәкшүрүш елип мумкинчилики йоқ икән.

“канада уйғур һәқлирини қоғдаш қурулуши” дики қейюм мәсимоф 14-июл зияритимизни қобул қилғанда, канаданиң қанунидики бу бошлуқ америка, канада, мексика арисидики әркин сода келишиминиң мәҗбурий әмгәкни чәкләшкә аит маддилириға хилаплиқ қилишниму кәлтүрүп чиқиридиғанлиқини билдүрди.

Бу мәсилидә канаданиң американиңму бесимиға учраватқанлиқи мәлум. Америка сода вәкили катерин тай өткән һәптә “йәр шари вә почта” гезитиниң мәхсус зияритини қобул қалғанда америка, канада, мексика арисидики сода сөһбитидә хитай мәсилисиниң, болупму уйғур мәҗбурий әмгики вә тәминләш зәнҗиридә хитайға тайинип қелиш мәсилисиниң сөһбәттики зор салмақни тәшкил қилғанлиқини ейтқан. У: “биз пәқәтла канадани мәнбә қилған қуяш енергийәси тахтилириниң киришигә йол қоюватимиз… һәр икки тәрәпниң башқа җайлардин наһәқ ишләпчиқирилип яки наһәқ сетивелинип келингән қуяш енергийәси тахтилириниң, болупму хитайдин кәлгән, дуня қуяш енергийәси тахтисиниң 85 пирсәнтини тәшкил қилидиған енергийә тахтилириға арқа ишик болуп бәрмәслик тоғрисида әһдимиз бар” дегәниди.