Америка уйғур мәҗбурий әмгикигә четилған 4 хитай ширкитини җазалиди

Америка ана вәтән бихәтәрлики министирлиқиниң рәисликидики “мәҗбурий әмгәк сияситини иҗра қилиш хизмәт гурупписи” 1-авғуст күни “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” (UFLPA) ни иҗра қилишниң йеңиланған истратегийәсини елан қилиш арқилиқ, хитайда мәҗбурий әмгәк арқилиқ қезивелинған, ишләпчиқирилған яки қураштурулған мәһсулатларниң америкаға импорт қилинишини давамлиқ чәкләйдиғанлиқини тәкитлиди.

Америка ана вәтән бихәтәрлики министирлиқи вә америка сода вәкилләр ишханиси бирликтә елан қилған бу йеңиланған истратегийә билән бирликтә йәнә, хитайниң 4 чоң ширкитиниң мәһсулатлири мәҗбурий әмгәк қара тизимликигә елинип чәкләнгән. Бу ширкәтләр шинҗаң җуңтәй (гуруһи) чәклик мәсулийәт ширкити, “тоққуз юлтуз” ширкәтләр гуруһи вә униң җухәйдики сәккиз тармақ ширкити, “төгә” гуруһи чәклик ширкити, “ченгуаң” био-техника гуруһи чәклик ширкити вә униң бир тармақ ширкити қатарлиқларни өз ичигә алидикән.

Сода вәкили ишханисиниң радийомизға әвәткән баянатида көрситилишичә, америка һөкүмити юқириқи бу орунларни “хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритиватқан мәҗбурий әмгәк сияситигә йеқиндин маслишип, уйғур әмгәк күчлирини йөткәш, қобул қилиш, тошуш вә ишқа селиш билән шуғулланғанлиқи үчүн җазалиған” болуп, бу американиң уйғур мәҗбурий әмгики билән ишләпчиқирилған мәһсулатларниң америка базириға киришиниң алдини елиш ирадисини намаян қилип беридикән.

Мәҗбурий әмгәккә четишлиқи болған хитай ширкәтлирини давамлиқ тартип чиқип җазалаш, америка һөкүмитиниң уйғур районида давамлишиватқан ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтләрни җавабкарлиққа тартишниң бир қисми болуп, америка байден һөкүмитиниң юқириқи бу йеңи чәклимиси қарши елишқа еришкән. Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң ташқи ишларға мәсул директори луиса гирив радийомизға қилған сөзидә, қанунниң тохтимай иҗра қилинишини көргәнликтин хурсән болғанлиқини баян қилди.

У мундақ деди: “йәниму көп хитай ширкәтлириниң бу тизимликкә киргәнликини көрүш наһайити хурсән қиларлиқ әһвал. Чүнки у америка һөкүмитиниң уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қанунини әмәлий иҗра қиливатқанлиқини, уларниң уйғурларға йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиқтин пайда елип, уйғурларниң һаятини бир түрмә һаятиға айландурғанларни тепип чиқиш үчүн давамлиқ тәкшүрүш елип бериватқанлиқини җамаәткә намаян қилип бериду.”

Материяллардин мәлум болушичә, американиң “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” бойичә җаза тизимликигә елинған 4 ширкәтниң бири болған шинҗаң җоңтәй химийә чәклик ширкити хитайдики әң чоң химийәлик мәһсулат ишләш базиси болуп, у хлор-ишқар, хам туз, калтсий карбон қатарлиқ мәһсулатларни ишләпчиқиридикән. Хитайниң “хәлқ тори” вә “тәңритағ тори” қатарлиқ һөкүмәт торлири 2-авғуст күни тарқатқан хәвәрлиридә шинҗаң җуңтәй (гуруһи) чәклик мәсулийәт ширкитиниң “дунядики 500 күчлүк кархана” тизимликидин орун алғанлиқини җакарлап тәнтәнә қилған иди.

Американиң җаза тәдбири елан қилинғандин кейин, йәни 2-авғуст күни хитай сода министирлиқи дәрһал баянат берип, американи әйиблигән. Улар баянатида американиң бу һәрикитиниң пакит асаси кәмчилликини илгири сүрүп, буни “иқтисадий тәһдит” дәп атиған. Хитай сода министирлиқи баянатида йәнә “шинҗаңда аталмиш ‛мәҗбурий әмгәккә селиш‚ әсла мәвҗут әмәс. Американиң ялған-явидақларни ойдуруп чиқирип көптүрүши, карханилиримизни халиғанчә җазалиши. . . Шинҗаңниң тәрәққияти вә муқимлиқиға бузғунчилиқ қилғанлиқтур” дәп язған.

Әнгилийәдики шифелд һаллам университети һелена кеннедий тәтқиқат мәркизиниң сабиқ тәтқиқатчиси, илгири бу мәркәзниң уйғур мәҗбурий әмгикигә даир доклатлирини тәйярлашқа қатнашқан тәтқиқатчи нирола әлима радийомизға қилған сөзидә, американиң қара тизимликигә елинған бу ширкәтләрниң уйғурларниң кишилик һоқуқини еғир дәпсәндә қилиш билән шуғулланған ширкәтләр икәнликини билдүрди. У буниң уйғур мәҗбурий әмгикидин пайда еливатқан һәрқандақ бир ширкәткә агаһландуруш сегнали болуши керәкликини билдүрүп, мундақ деди:

“уйғурларға қаритилған еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики билән тонулған бу ширкәтләргә берилгән җаза-охшаш услубта тиҗарәт қиливатқан башқа ширкәтләргә күчлүк агаһландуруш сегнали болуши керәк. Бундақ ширкәтләр өзлириниң қандақ ақивәткә қалидиғанлиқини көрүши керәк. Уйғурларниң мәҗбурий әмгикигә четишлиқ ширкәтләрни мәбләғ селиш яки қәрз арқилиқ қоллаш, пәқәт вә пәқәт ирқий қирғинчилиқниң давамлишишиға йол ачиду.”

Мәлум болушичә, “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” рәсмий йолға қоюлғандин буянқи бир йил ичидә америка таможна вә чегра қоғдаш идариси (CBP) 4000 дин артуқ мәһсулатни тәкшүргән болуп, уларниң омумий қиммити 1 милярд 300 милйон доллардин ашидикән. Һазирғичә бу “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” бойичә қара тизимликкә елинған хитай ширкәтлириниң сани 24 кә йәткән.

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушидики луиса гирив ханим. Америка ана вәтән бихәтәрлики министирлиқи вә америка сода вәкилләр ишханисиниң “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ни иҗра қилиш истратегийәсини йеңилаш арқилиқ, пәқәт америка базирини мәҗбурий әмгәк мәһсутлиридин халий қилиш билән чәкләнмәсликини, уйғур мәҗбурий әмгикини ишлитиватқан хитай ширкәтлириниң америкаға киргүзүлмигән маллирини қайта екиспорт қилип башқа дөләтләрдиму сетип пайда алмаслиқиға капаләтлик қилиши лазимлиқини әскәртти.

Биз сода вәкилләр ишханиси билән алақә қилип юқириқи әһвалға биваситә җаваб алалмиған болсақму, бирақ улар бизгә әвәткән баянатида “американиң бу хизмәт билән мунасивәтлик барлиқ тармақлар билән йеқиндин һәмкарлишип қанунни иҗра қилидиғанлиқи вә тәминләш зәнҗирлиридин мәҗбурий әмгәкни йоқитидиғанлиқи” ни билдүргән.