Шаһитлар: "мәһбусларни мәҗбурий әмгәккә селиш хитай түрмилириниң иқтисадий мәнбәлириниң бири"

Мухбиримиз меһрибан
2021-08-06

Үрүмчи шәһәрлик 1-түрмә. 2014-Йили 24-сентәбир, үрүмчи.

RFA

Хитай җамаәт хәвпсизлик министирлиқи 5-авғуст баянат елан қилип, 14-июл күни америка кеңәш палатасида мақуллуқтин өткән "уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қанун лайиһәси" ни "җуңгониң шинҗаңни идарә қилиш сияситигә қара сүркигәнлик" дәп әйиблигән.

Хитай җ х министирлиқиниң баянатида уйғурларға қаритилған мәҗбурий әмгәк, зор көләмлик тутқун, қийнап сорақ қилиш, юқири техникилиқ назарәт системиси қатарлиқларниң мәвҗут әмәслики тәкитләнгән.

"уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қанун лайиһәси" бу йил 14-июл күни америка кеңәш палатасида авазға қоюлуп толуқ қоллаш билән аваздин өткәниди.

Мәлум болушичә мәзкур қанун лайиһәсини америка кеңәш палата әзаси марко рубийо вә кеңәш палата әзаси җеф мерклей бирликтә тонуштурған. Сенатор марко рубийо бу һәқтики баянатида мундақ дегән: "биз хитай компартийәсиниң инсанийәткә қарши елип бериватқан җинайи қилмишлириға көз юмалмаймиз, шундақла һәрқандақ ширкәтниң бу дәһшәтлик зулумға шерик болуп пайда елишиға йол қоймаймиз".

Чәтәлләрдики уйғурлардин голландийәдики лагер шаһити қәлбинур сидиқ ханим, түркийәдики сабиқ мәһбус мәхмутҗан тәвәккүл әпәнди вә 2016-йили америкаға келип йәрләшкән савут әпәндиләр радийомиз зияритини қобул қилип, хитай җамаәт хәвпсизлик министирлиқи инкар қилишқа урунуватқан "мәҗбурий әмгәк" ниң әмәлийәттә уйғур дияридики хитай түрмилири вә лагерларда омумлашқан әһвал икәнликини билдүрди.

Голландийәдики лагер шаһити қәлбинур сидиқ ханимниң билдүрүшичә, у 2018-йили үрүмчидики мәзгилидә, ақту наһийәсидики аталмиш "қайта тәрбийәләш мәктипи" дин үрүмчидики "шинҗаң тәңритағ қурулуш материяллири ширкити" ниң семонт материяллар завутиға йөткәп келинип мәҗбурий әмгәккә селинған йүздин артуқ уйғурниң толуқ қамал қилинған һаләттә, төвән мааш билән һәр күни 12 саәтләп еғир әмгәккә селиниш әһвалиға шаһит болғаникән.

Түркийәдин зияритимизни қобул қилған мәхмутҗан тәвәккүл әпәнди өзи 2013-йили сиясий җинайәт гумани билән тутқун қилинған мәзгилни әсләп, униң билән бир камерға қамалған түрмидашлиридин иҗтимаий җинайәт билән тутқун қилинған мәһбусларниң түрмә ичидики чамғурлуқта мәҗбурий әмгәккә селинидиғанлиқини, әмма уларға һечқандақ һәқ берилмәйдиғанлиқини билдүрди.

Мәхмутҗан әпәнди йәнә өзи түрмидин қоюп берилгәндин кейин, үрүмчи 3-түрмисидики бир тонушини йоқлап түрмә зияритигә барғинида, тонушиниң түрмә ичидики завутта ишләйдиғанлиқидин хәвәр тапқанлиқини вә түрмә дәрвазиси алдида мәһбусларниң сақчиларниң назаритидә мәҗбурий әмгәккә селинған көрүнүшни көргәнликини билдүрди.

Нөвәттә америкада яшаватқан савутҗан әпәндиниң билдүрүшичә, униң билән алий мәктәптә оқуған бирқанчә нәпәр савақдиши түрмә сақчиси болғанлиқи үчүн улар үрүмчидики "аяллар зәһәр ташлаш мәркизи", "үрүмчи аяллар түрмиси" вә "үрүмчи 3-түрмиси" дики мәһбусларниң мәҗбурий әмгәккә селинидиғанлиқи вә түрмә ичидә қурулған завутларда ишләнгән мәһсулатларниң базарға селиниши қатарлиқ әһвалларға шаһит болғаникән.

Савутҗан әпәнди, 2016-йили америкаға келиштин илгири йәни 2012-2011 йилларда, "үрүмчи аяллар зәһәр ташлаш мәркизи" дә түрмә сақчиси вәзиписидики савақдишиниң һавалиси билән қәшқәрлик содигәрниң түрмидики аял мәһбусларға кәштиләткән попайка тиҗаритидә хам вә пишшиқланған мәһсулатларни түрмә ичигә әкириш вә түрмә сиртиға тошуш арқилиқ, бир мәзгил турмушини қамдиғанлиқини билдүрди.

Савутҗан әпәнди йәнә "үрүмчи аяллар зәһәр ташлаш мәркизи" дә түрмә сақчиси болуп ишләйдиған бу савақдишиниң униңға үрүмчидики көплигән "қуруқ ююш дуканлириниң" түрмиләр билән тохтам түзүп түрмидики аял мәһбусларға кир юғузидиғанлиқини ейтип, униму бу хил тиҗарәткә дәвәт қилған болсиму, әмма өзиниң бу тиҗарәтни рәт қилғанлиқини билдүрди.

2017-Йилдин кейин, уйғурларниң лагерларға қамилиш әһвали дуняға ашкариланғандин кейин, америка башчилиқидики ғәрб демократик дөләтлиридә уйғурларниң қул әмгики вә мәҗбурий әмгәккә селинишиға четишлиқ хитай ширкәтлиригә қарита тәдбирләр елинишқа башлиди. Мәлум болушичә америка һөкүмити техи йеқинда, йәни 7-айниң ахири уйғур ели вә хитай тәвәсидики җәмий 14 ширкәтни уйғурларға қаритилған ирқий қирғинчилиқта роли бар, дәп җазалиған. Шундақла йәнә уйғур елидики тәминләш зәнҗирлиригә мунасивәтлик йеңи сода көрсәтмисини елан қилип, америка ширкәтлирини уйғур елидики мәҗбурий әмгәккә четилип қелиштин қаттиқ агаһландурғаниди.