Adriyan zénz qatarliqlarning mejburiy emgek heqqidiki yéngi doklati küchlük inkas qozghimaqta

Washin'gtondin muxbirimiz uyghar teyyarlidi
2024.12.18
Adrian-Zenz-shoxla-pemidur-1920 Amérikadiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi, doktor adriyan zénz (Adrian Zenz) we ilin lin (I-Lin Lin) 12-dékabir küni “Shinjangning yéza igilik ishlepchiqirishida mejburiy emgek, yer tartiwélip ishlitish we mejburiy assimilyatsiye qilish” namliq bösüsh xaraktérlik tetqiqat doklatini élan qilghan
Photo: RFA

Amérikadiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi, doktor adriyan zénz (Adrian Zenz) we ilin lin (I-Lin Lin) 12-dékabir küni “Shinjangning yéza igilik ishlepchiqirishida mejburiy emgek, yer tartiwélip ishlitish we mejburiy assimilyatsiye qilish” namliq bösüsh xaraktérlik tetqiqat doklatini élan qilghan. Doklatta xitayning Uyghur élidiki déhqanchiliq saheside, bolupmu pemidur, qizilmuch, sebdergül we tebi'iy tétitqu (stevia) qatarliq mehsulatlarni ishlepchiqirishta mejburiy emgekning keng kölemde ishlitilgenlikini ashkarilighan.

Mezkur doklatta déyilishiche, xitayda ishlepchiqirilidighan pemidurning 50 pirsenttin köpreki we dunyadiki qizilmuch méyi (red pepper pigment) ning 65 pirsenti Uyghur élide ishlepchiqirilidiken. Mezkur doklat yene xitaydiki asasliq shirketlerning mejburiy emgek bilen chétishliq ikenliki, shundaqla ularning yer ishlitish hoquqini Uyghur déhqanliridin mejburiy éliwalghanliqini ashkarilighan. Uningdin sirt yene, dunyadiki pemidur qiyamining 15 pirsenti we qizilmuchning 10 pirsentining Uyghur élidiki mejburiy emgektin paydilan'ghan eslihelerde ishlepchiqarghanliqini ashkarilighan.

Adriyan zénz bu munasiwet bilen radiyomiz ziyaritini qobul qilip, bu doklatning xaraktéri we mezmuni heqqide bizge tepsiliy chüshenche berdi. U mundaq dédi: “Ochuqini éytqanda, bu doklat mejburiy emgek bilen munasiwetlik asasliq déhqanchiliq mehsulatlirining hemmisining aldini élish, térilghu yerlerning Uyghurlarning qolidin mejburiy tartiwélinip igiliwélish qatarliq muhim mezmunlarni öz ichige alidu. Bu asasliq déhqanchiliq sahelirini, bolupmu pemidur, qizilmuch, sebdergül we tebi'iy tétitqu (stevia) ni öz ichige alidu. Xitayning asasliq shirketliri we yémeklik ishlepchiqarghuchilardin déhqanchiliq mehsulatliri tijariti bilen shughullinidighan chénggu'ang (Chenguang), chalkis (Chalkis) we kofko (COFCO) qatarliq shirketlerni eyibliduq. Biz yene bu shirketlerning Uyghur ishchilirigha qarita élip barghan ménge yuyush we Uyghurlarning heq hoquqini dexli-teruz qilish siyasitini yolgha qoyushqa qatnashqanliqini éniqliduq. Buningdin kéyin bizning bir nechche xelq'araliq shirketni eyibligen teminlesh zenjiri chétishliqi toghrisida pakitlirimizni otturigha qoyduq”

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) mezkur doklat heqqide söz qilip mundaq dédi: “Bu heqte, yeni shinjangning pemdur mesilisi heqqide yéqinda BBC tekshürüsh we tetqiq qilish arqiliq yéngi bir doklat élan qilghan idi. Méningche, hökümetning Uyghur rayonigha bolghan qarishi we pozitsiyeside chong özgirish boldi. Hökümet u yerni we u yerdiki yerlik xelqni özining iqtisadiy menpe'eti üchün ishlitishke merkezleshti. Bolupmu xitayning chong shirketliri özlirining menpe'eti üchün u yerni we yerlik xelqlerni özining iqtisadiy menpe'eti üchün suyi'istémal qildi. Men elwette, doklatta otturigha quyulghan pikir we mezmunlargha qoshulimen. Bu nahayiti süpetlik we inchike tetqiq qilin'ghan bir doklat. Elwette, doklatta tilgha élin'ghan mehsulatlar uzundin buyan mesile bar dep belge qoyulghan türlerdur”.

Yéqinda BBC da “Shoxla qiyami mejburiy emgek bilen ishlinemdu?: talla bazarlargha tizilghan shinjang shoxla qiyamining arqa körünüshi” dégen témida bir sa'etlik höjjetlik filim élan qilghanidi. Bu höjjetlik filimda eyni waqitta xitay türmiside yatqan we mejburiy emgekke sélin'ghan 14 neper shahit we siyasiy analizchilar, soda mutexessisliri ziyaret qilin'ghan. Filimda xitayning xelq'aragha éksport qiliwatqan shoxla qiyamining arqisidiki Uyghur mejburiy emgiki we bingtüenning qara qoli etrapliq yorutup bérilgenidi.

Mezkur doklat mejburiy emgek bilen bulghan'ghan pemidur, qizilmuch we tebi'iy tétitqularning 62 xelq'araliq shirketning yer shari teminlesh zenjirige chétishliq ikenlikini ashkarilighan. Kishini endishige salidighini, mejburiy emgekke chétishliq tawarlar istémalchilarni aldaydighan we éksplatatsiyeni dawamlashturidighan ishenchlik a'ile markisi namida dunyagha sétiwatqanliqini körsitip bergen. Bu doklatining netijisi dunyadiki eng chong dölet qollighan emgek küchi we yer tartiwélip ishlitish pirogrammisini ashkarilighan. Xitay dölitining köpinchisi Uyghur we bashqa xitay bolmighan milletlerning térilghu yerlirini xitayning soda tijaret qilidighan chong karxanilirigha tapshurushqa qistighanliqi, andin ularni ma'ashliq emgekke mejburlighanliqi bayqalghan. 2001-Yildin 2021-yilghiche bolghan ariliqta, Uyghur élide yer tartiwélip ishlitish nisbiti 50 hessige yéqin ashqan. Bu Uyghur élidiki yerlik milletlerni yersiz haletke keltürülüp, andin dölet belgiligen xizmetke ittirilishining kishini heyran qalduridighan derijidiki kölimini körsitip bergen. Doktor adriyan zénz bu heqte mundaq dédi:

“Mejburiy emgekke chétishliq zor sandiki xitay shirketliri bar. Biz buni bayqighandin kéyin, ularning asiyadiki, yeni hindistan, yaponiye, yaponiye, pakistan, filippin qatarliq döletlerdiki kireft xéyniz (Kraft Heinz) qatarliq shirketlerni bir-birige baghlaydighan, yeni ularning xelq'ara teminlesh zenjirining izigha chüshtuq. Bu yerdiki mesile shuki, ular kofko bilen izchil hemkarliq ornatqan, yeni téxnikiliq hemkarliq ornatqan. Ularning yene shinjangdin kelgen kofko markiliq pemidurlarni ottura asiya we bashqa asiya döletliride ishlepchiqarghan mehsulatlarda ishletkenlikige a'it pakitlar bar. Bu baghlinishlarning beziliri déhqanchiliqni sana'etleshtürüsh siyasiti bilen intayin zich munasiwetlik, yeni xitay bu rayonning hayatliq menbeside zor özgirish peyda qilmaqta. Bolupmu, Uyghur déhqanlirining buningdin kéyin yer térimay (déhqanchiliq qilmay) özlirining yer ishlitish hoquqini xitayning asasliq yéza igilik karxanilirigha ijarige bérishi yaki ulargha tapshurup bérishi bilen munasiwetlik. Yeni Uyghurlar buninggha mejbur boluwatidu. Andin ular xitayning yéza igilik karxaniliri üchün ishlemchi bolup ishleshke mejbur bolmaqta.”.

Xitayning washin'gtondiki elchixanisining bayanatchisi lyu péngyu (Liu Pengyu) bizning mezkur doklat heqqidiki so'allirimizgha élxet arqiliq jawab bérip, adriyan zénzning doklatida otturigha qoyulghan pikir we eyibleshlerning hemmisini ret qildi.

Xitay elchixanisining bayanatchisi qayturghan jawabta mundaq déyilgen: “Biz atalmish ‛mejburiy emgek‚ mesilisining xitaygha qarshi küchler teripidin toqulghan bir rezil yalghanchiliq ikenlikini qayta-qayta tekitlep kelduq. . . Men siz tilgha alghan doklatning aptorining jéng go'én, yeni adri'an zénz (Adrian Zenz ) ikenlikinimu bayqidim. Axbarat wasitiliri adri'an zénzning emeliyette amérika hökümiti qurghan ongchil teshkilatning ezasi, shundaqla amérika istixbarat organliri qurghan we kontrol qiliwatqan xitaygha qarshi tetqiqat orginining yadroluq ezasi ikenlikini köp qétim ashkarilidi. Bu atalmish ‛doklat‚ning héchbir ishenchlikliki, ilmiy qimmiti yaki ilmiy delliki yoq…”.

Biz kireft xéyniz shirkitige élxet yézip, mezkur doklatta ottura quyulghan eyibleshlerge jawab bérishini soriduq. Emma kireft xéyniz shirkiti so'allirimizgha jawab qayturmidi.

Kreft xéynz(Kraft Heinz), nestli, ( Nestlé) dél monte, (Del Monte) pépsiko (PepsiCo), mekkormik ( McCormick), uniliwér (Unilever) we lori'él (ve L’Oreal) ni öz ichige alghan dunyawi shirketlerning hemmisining mejburiy emgek bilen chétilishi öz mehsulatlirini ularning teminlesh zenjiride sétishi nurghun kishilerni endishige salmaqta.

Bu sewebtin mezkur doklat élan qilghandin kéyin, Uyghur herikiti teshkilati we “Xitay mesilisi boyiche xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” (IPAC) mexsus bayanat élan qilghan.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining re'isi, merkizi amérikadiki Uyghur herikiti teshkilatining mudiri roshen abbas xanim radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Bu bösüsh xaraktérlik tetqiqat, xitay kommunistik partiyesining Uyghur xelqige qilghan irqiy qirghinchiliqining déhqanchiliq sahesige kéngeygenliki, yer shari teminlesh zenjirige tesir körsetkenliki we xelq'araliq dangliq markilargha chétilghanliqini ashkarilap berdi”.

“Xitay mesilisi boyiche xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” bergen bayanatida mundaq déyilgen: “Doklatta tilgha élin'ghan shirketlerning shinjangdiki dölet igilikidiki orunlar bilen bolghan hemkarliqni derhal toxtitishqa, mejburiy emgek bilen bulghan'ghan tawarlarni teminlesh zenjiridin chiqiriwétishke chaqirimiz. Shundaqla teminligüchilerning shinjang bilen bolghan emeliy we yoshurun teminlesh zenjirini toluq ashkarilishini telep qilimiz. . .”

Doktor adriyan zénz “Xitay mesilisi boyiche xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” ning mezkur doklat heqqide bergen bayanatigha inkas qayturup mundaq dédi: “Bu shinjangning yéza igilik ishlepchiqirishidiki mejburiy emgek, yer tartiwélip ishlitish qilmishining nurghun déhqanlargha éghir derijide tesir qilghanliqini؛ uning biwasite hökümetning menpe'eti üchün xizmet qilidighan nahayiti chong türdiki mejburiy emgek we yer tartiwélip ishlitish sistémisi ikenlikidin dérek béridu. Herqaysi döletlerdiki parlamént ezaliri we dölet mejlisi ezalirining bu wehshiylikning kölimi we mahiyitini éniq tonup yétishi tolimu muhim. Shunglashqa buninggha qarita qanuniy tedbirlerning élinishi, parlamént ezalirining bu chaqiriq we telepni otturigha qoyushi nahayiti muhim ehmiyetke ige. Ularning yene bu shirketlerning isimlirini biwasite tilgha élishimu nahayiti muhim”.

*** So'allirimizgha élxet arqiliq kelgen jawablarning mezmunliri qoshuldi. (2024-Yili 18-dékabir sa'et 15:15 te)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.