Хитай явропа иттипақи билән болған мәбләғ селиш келишмидә мәҗбурий әмгәкни чәкләшкә вәдә бәргән

Ишчилар үрүмчидики давалаш үскүнилири завутида қоғдаш кийими тикиватқан көрүнүш. 2020-Йили 27-январ, үрүмчи.

Явропа иттипақи билән хитай 7 йилдин бери сөһбәт елип бериватқан мәбләғ селиш келишимидә 30-декабир куни ортақ пикир һасил қилди. Германийә баш министири анҗела меркәл явропа комиссйәсиниң президенти урсула фон деер лейен қатарлиқлар билән 30-декабир хитай компартийәсиниң баш секритари ши җинпиң билән ортақ тор йиғини өткүзүп, келишим елан қилди. явропа комиссийәсиниң 29-декабир елан қилған баянатида ейтилишичә, хитай хәлқара әмгәк тәшкилатиниң мәҗбурий әмгәкни чәкләш тоғрисидики әһдинамисини тәстиқлаш үчүн “давамлиқ вә изчил тиришчанлиқ корситиш” кә мақул болған.

Явропа комиссийәси хитайниң мәҗбурий әмгәкни чәкләйдиғанлиқиға вәдә бәргәнликини билдүрсиму, лекин келишим кишилик һоқуқ тәшкилатлирини әпсусландурған. Уларниң ейтишичә, келишимдә хитайниң уйғур мәҗбурий әмгикини бикар қилишқа аит ениқ бир механизим йоқ болуп, улар келишим явропа парламентида авазға қоюлғанда парламент әзалириниң униңға җиддий инкас қайтурушини үмид қилидикән.

Германийәдики “тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” ниң мәслиһәтчиси һанно шәдлер 30-декабир зияритимизни қобул қилип, явропа парламентиниң мәҗбурий әмгәкни бикар қилишни келишимгә киргүзүшни тәләп қилишини үмид қилди. Һанно шәдлер мундақ дәйду: “бизниң әндишимиз бу келишимдә мәҗбурий әмгәк мәсилиси үнүмлүк һәл қилинмиған. Биз бу келишим явропа парламентиға кәлгәндә уларниң явропа комиссийәсигә бесим ишлитиши, келишимгә түзүтүш киргүзүп, хитай һөкүмитиниң мәҗбурий әмгәкни бикар қилидиғанлиқини келишимгә киргүзүши керәк.”

Униң ейтишичә, бу келишимдә хитай һөкүмити пәқәт мәҗбурий әмгәкни чәкләшкә тиришчанлиқ көрситидиғанлиқини билдүргән, лекин мәҗбурий әмгәкни ишлитиватқанлиқини етирап қилмиған.

Һанно шәдләр хитайниң мәҗбурий әмгәкни бикар қилишиға конкирет вақит җәдвили бекитилишини тәләп қилип: “бизниң мәйданимиз хитай һөкүмити дөләт ичидә интайин күчлүк. ‛биз мәҗбури әмгәкни бикар қилишқа тиришимиз‚ дегини кәлгүсидә мәҗбурий әмгәк болмайду, дегәнлик. Бизгә униң күчлүк икәнлики мәлум. У мәҗбурий әмгәкни дәрһал тохтитишниң вақит қәрәлини бекитиши керәк. Мәсилән, явропа иттипақи 2022-йили январға қәдәр хитайда мәҗбурий әмгәкниң барлиқини байқиса, униң келишимгә хилаплиқ қилғанлиқи үчүн имбарго йүргүзүлидиғанлиқи ейтилиши лазим. Шуңа бу келишим бизниң нәзәримиздә йетәрлик әмәс,” деди.

Явропа иттипақиниң хитай билән мәбләғ селиш келишими һасил қилишида хитайниң лагер ичи вә сиртидики милйонлиған уйғурни хитай карханилирида, пахтизарлиқ, йеза-игилик мәйданлирида мәҗбурий әмгәккә селиши чоң тосалғуға айланған. явропа парламенти икки тәрәп келишим һасл қилишниң һарписида қарар мақуллап, келишимниң мәҗбурий әмгәк мәсилисини һәл қилишини тәләп қилған. Франсийә әгәр хитай мәҗбурий әмгәкни бикар қилмиса, униң билән келишим имзалашни тосуйдиғанлиқини билдүргән иди.

Дуня уйғур қурултийиниң қаришичә, хитайниң вәдисигә әмәл қилиши гуманлиқ икән. Мәзкур тәшкилатниң программа дериктори зумрәтай әркин 30-декабир зияритимизни қобул қилип, явропа комиссийәсиниң қарари озлирини қаттиқ әпсусландурғанлиқини билдүрди. Зумрәтай әркин мундақ дәйду: “мәбләғ селиш келишими һасил қилип бизни наһайити әпсусландурди. Чүнки икки һәптә аввал җиддий қарар мақуллап туруп йәнә ‛бу келишимгә қол қойимиз‚ дәп хәвәр бериватиду. Бу бизгә ‛уйғурлар кишилик һоқуқидин сода келишими техиму муһим‚ дегән бир сигнални бәрди.”

Зумрәтай әркиннң ейтишичә, милйонлиған уйғурни мәҗбурий әмгәккә селиватқан болсиму, лекин уни инкар қилип келиватқан бир дөләтниң “биз мәҗбурий әмгәкни чәкләймиз” дәп вәдә бериши зиддийәтлик икән. У буниңда хитайниң вәдисини иҗра қилдуруш механизими ениқ әмәсликини билдүрди. Зумрәтай әркин мундақ деди: “биз бу вәдисигә әмди ишәнмәймиз. Чүнки хитай явропа иттипақиға әһдинамини тәстиқлаймиз, дегини билән булар һазирға қәдәр ‛мәҗбури әмгәк йоқ‚ дәп келиватқан доләт. Буни чиқип ‛биз тәстиқлаймиз‚ десә бир хил зиддийәтлик болуп қалиду. Униң үстигә у бу вәдини бәргән билән уни иҗра қилдуруш механизими ениқ әмәс. явропа иттипақиниң буниңға қандақ капаләтлик қилидиғанлиқи бизгиму мәлум әмәс.”

Явропада хитайниң вәдисигә әмәл қилишиға гуман билән қарайдиғанлар ялғуз дуня уйғур қурултийи әмәс. Франсийәлик бәзи мутәхәссисләрниң қаришичә, явропа иттипақи бу мәсилидә бәк алдирақсанлиқ қилған. Франсийәдики атақлиқ хитайшунас марийә холизмән ханим 30-декабир бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, өзиниң буниңға һәйран қалғанлиқини билдүрди.

Марийә холизмән мундақ дәйду: “бу келишимни имзалашниң алдида америка президенти билән явропа иттипақиниң мәслиһәтләшмигәнликидин бәк әпсуслинимән. Әгәр явропа иттипақи билән америка бу тоғрисида сөзләшкән болса техиму ақиланилиқ болатти. Бу бизниң мәнпәәтимизни азайтти. Бундақ келишимләрни хитай һөкүмити билән имзалашқа қариғанда демократтик дөләтләр билән имзалаш бизниң мәнпәәтимизгә пайдилиқ. Шуңа буниңға һәйран қалдим. явропа иттипақиниң буниңға алдирақсанлиқ қилишиниң һаҗити йоқ иди.”

Униң тәкитлишичә, явропа иттипақиниң хитай билән униң вәдисигә әмәл қилмайдиғанлиқини билип туруп бундақ келишим имзалишидики сәвәб униң қизиқишини қозғиған. Марийә холизмән, хитай билән бундақ бир келишим имзалиғанда тәдбирлик болуш керәкликини билдүрүп: “явропа иттипақи хитайниң вәдисигә әмәл қилмайдиғанлиқини өз көзи билән көрүп турупму немә үчүн бундақ келишим имзалайдиғанлиқи мениң қизиқишимни қозғиди. Әгәр сиз хитай билән бундақ келишим имзалисиңиз, сиз чоқум гези кәлсә келишимни бикар қилалайдиған яки хитайни тәкшүрәләйдиған бир система қуруп чиқишиңиз керәк,” деди.

Униң тәкитлишичә, уйғурларниң вәзийити буниң типик мисали икән. У хитай һөкүмитиниң аз дегәндә бир милйон уйғурни лагерларға қамиған вә мәҗбурий әмгәккә селиватқан болсиму, бирақ хәлқараниң бу лагерларни тәкшүрүп, уларниң әһвалини игилишигә йол қоймайватқанлиқини билдурди.

Явропа иттипақи билән хитай оттурисидики мәбләғ селиш келишими рәсми имзаланса, бу келишим явропа парламентиниң тәстиқлишиға сунилиду. “тәһдит астидики хәлқләр тәшкилати” ниң мәслиһәтчиси һанно шәдлерниң билдүрүшичә, бу келишим явропа парламентиға сунулғанда, уларниң келишимни тәпсилий көрүп чиқиши, кишилик һоқуқ вә мәҗбурий әмгәк мәсилисигә кәскин ипадә билдүрүшини үмид қилидикән.

У мундақ диди: “мән явропа парламентиниң келишимдә немиләр йезилғанлиқини тәпсилий көрүп чиқишини, униң күчлүк ибариләрни ишлитишини, хитай кишилик һоқуқ хатирисигә қарши туруш ирадисини ипадиләп, мәҗбурий әмгәк мәсилисидә техиму кәскин болушини, явропа иттипақи вә парламентиниң явропа өлчәмлирини қоғдаш, хитайниң униңға әмәл қилишиға капаләтлик қилиши үчүн техиму күчлүк вә техиму кәскин болушини күтимиз. Чүнки хитайниң оз вәдисигә хилаплиқ қилғанлиқиға аит нурғун мисаллар бар.”

Бирақ явропа комиссийәси мәбләғ селиш келишимини муәййәнләштүрүп, униң хитайда явропа мәблиғиғә адил риқабәт муһити яритишини үмид қилидиғанлиқини илгири сүрмәктә. яропа кмомиссийәсиниң президенти урсула фон деер лиен 30-декабир тивиттерға келишим һәққидә учур йоллап, явропа иттипақиниң “тиҗарәткә очуқ, әмма мас қәдәмлик, адил риқабәт вә қиммәт қаришиға бағлиқ” икәнликини билдүргән.