Байден һөкүмити келимат өзгириши билән кишилик һоқуқ мәсилисиниң қайсисини таллайду?

Президент җо байдин енергийә вә келимат асасий иқтисад мунбиридә сөз қилмақта. 2022-Йили 17-июн, вашингтон ақсарай.

Америка һөкүмити һазир дөләт мәнпәәти билән кишилик һоқуқ қиммәт қариши оттурисида қийин таллашқа дуч кәлгән болуп, келимат өзгириши билән хитайдики кишилик мәсилисини һәл қилишниң бирини таллаш, буниң әң типик ипадиси сүпитидә оттуриға чиққан.

4-юл күни “вал-ситрет журнили” елан қилған “җов байден келимат өзгириши билән хитайдики кишилик һоқуқ мәсилисиниң бирини таллашқа мәҗбур болди” намлиқ мақалидә бу тема мәхсус муһакимә қилинған. Мақалидә “президент байденниң тәбиий йеқилғуни бикар қилиш арзуси униң хитайдики кишилик һоқуқ нишани билән зит” дейилгән вә американиң пакиз ениргийә мәнбәсини бәрпа қилиш үмиди билән хитайдики мәҗбурий әмгәк мәсилисини һәл қилиш ирадиси оттурисида тосалғу вә зиддийәтләрниң мәвҗут икәнлики, чүнки һәр икки мәсилисиниң хитай һөкүмити билән  бағлинишлиқ икәнлики оттуриға қоюлған. 

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқат йетәкчиси, доктор һенрик шаҗивиски (Henryk Szadziewski) америка һөкүмитиниң бу  икки мәсилидә немә қилиши керәклики һәққидә тохтилип мундақ деди: “буларниң һәммиси биз муқәррәр йүзлинидиған хәлқаралиқ мәсилиләрдур. Келимат өзгириши һәр бир адәмгә тәсир көрситидиған, көп дөләтләр, болупму сиясий вә иқтисадий тәсири чоң дөләтләр бирликтә һәл қилидиған мәсилидур. Келимат өзгиришиму әмәлийәттә кишилик һоқуққа четилидиған асаслиқ мәсилидур. Биз чоқум хәлқаралиқ кишилик һоқуқ өлчимини турғузуп чиқишимиз керәк. Мениңчә, әһвал бу мақалидә ейтилғандәк у дәриҗидә әмәс, шуңа америка чоқум иккидин бирини таллиши керәк дәп йүрмәсликимиз керәк. Биз хитайға бесим ишлитип, ирқий қирғинчилиқни тохтитишқа, кишилик һоқуқ әһвалини яхшилашқа қистишимиз керәк. Бу ишларни әмәлгә ашуруш үчүн биз қуяш енергийәси тахтисини хитайдин башқа дөләттин алсақму боливериду”. 

Америкадики кор аналтик тәтқиқат мәркизиниң қурғучиси, доктор андерс кор бизгә елхәт арқилиқ билдүргән инкасида, юқириқи мақалиниң иккиләмчи тәпәккур билән йезилғанлиқини оттуриға қоюп мундақ деди: “мақалә апториниң қаришичә, шинҗаңдики қуяш ениргийәси тахтиси билән еликтирлиқ машина батарийәсигә чәклимә қойған билән бу мәһсулатларниң тәминләш линйәсини хитайдин башқа җайға, җүмлидин америкаға йөткигили болмайду. Нәтиҗидә хитай кишилик һоқуқ әһвалини яхшилаш бәдилигә бу мәһсулатлириниң америка базирида игиләйдиған нисбитини сақлап қалиду. Мәнчә, хитай келимат өзгириши яки кишилик һоқуқ мәсилисидә  америка билән һечқачан һәмкарлишип бақмиди. Хитай билән һәмкарлишишниң әң яхши усули униң билән һәмкарлашмаслиқ, иқтисадий җаза йүргүзүш, таможна беҗи елиш. Мана бу бизниң кишилик һоқуқ вә келимат өзгириши мәсилисидә хитайға тақабил туридиған козуримиз”. 

Алдинқи айда америка “уйғур мәҗбурий әмгәкниң алдини елиш қануни” ни йолға қоюшқа башлиған болуп, уйғур районида мәҗбурий әмгәк билән ясалған таварларниң америка базириға кирмәсликигә капаләтлик қилишни мәқсәт қилғаниди. Әмма америка йәнә өз нөвитидә хәлқара келимат шәртнамисидики вәдисини орундаш үчүн қуяш енергийәси батарейәси вә електронлуқ машиниларни ишлитишкә муһтаҗ болуп, бу мәһсулатлар хитайдики мәҗбурий әмгәккә четишлиқ икән.

Игилинишичә, қуяш ениргийәси тахтисиға ишлитилидиған % 90 киристаллиқ кремний хитайда ишләпчиқирилидикән. Хитай бу материялни химийәлик усулда әмәс, ениргийә сәрпияти юқири металлоргийә арқилиқ ишләпчиқиридикән; хитай уйғур дияридики көмүр йеқилғулуқ електр истансисидин пайдилинип, киристаллиқ кремний ишләпчиқарған, мәҗбурий әмгәк арқилиқ қуяш тахтисини ишләпчиқириш тәннәрхини көрүнәрлик төвәнләткән. Байден һөкүмити 2030-йилғичә тамамлайдиған пакиз ениргийә қурулушини көзләп, хитайниң қуяш ениргийәси тахтисиниң таможна беҗини икки йил тохтитиши мумкин икән. 

Хитайдики әрзан вә мәҗбурий әмгәк сәвәбидин қуяш енергийәси тахтиси ишләпчиқириш тәннәрхиниң төвәнлиши, шундақла федератсийә, шитат вә йәрликниң һәр хил толуқлималири истемалчиларниң чиқимини %30 тин% 50 кичә төвәнләткән. Төвән баһа вә һөкүмәтниң мәмурий тәләплири истемалчиларниң қуяш енергийәси тахтиси вә еликтирлик машиниға болған еһтияҗини күчәйтип, байден һөкүмитиниң келимат өзгириш нишаниға йетиш үмидини урғутқан.

Һенрик шаҗивиски келимат өзгириши билән кишилик һоқуқ мәсилисигә көңүл бөлүш оттурисида тоқунуш һасил болмаслиқи керәкликини билдүрүп, мундақ деди: “бая ейтқинимдәк, келимат өзгириши һәқиқәтән мәвҗут, биз тохтимай газ қоюп бериватимиз. Америка йәр шаридики мәсулийәтини үстигә елип, бу мәсилини һәл қилиши керәк. Һалбуки, кишилик һоқуқтин мәһрум қалғанларниң инсанлиқ һөрмити, тирикчилик имканийити вә өзини ипадиләш әркинликиму болмайду, һәтта келимат өзгириши мәсилисидиму биз кишилик һоқуққа игә болушимиз керәк, шундила бирәр алаһидә мәсилигә йолуққанда гәп қилалаймиз. Биз келимат өзгириши мәсилисини һәл қилғанда униңға кишилик һоқуқ мәсилисини бағливалмисақму болиду. Қуяш ениргийәси тахтисини импорт қилишта хитай бизниң бирдинбир таллишимиз әмәс, шуңа қул әмгикидин пайдилинип қуяш ениргийәси тахтиси ишләпичиқириватқан хитай ширкәтлирини җазалишимиз керәк”. 

Андерс кор бу мақалидә оттуриға қоюлған “келимат өзгириши яки кишилик һоқуқ мәсилисидин бирини таллаш” пикриниң хата икәнликини билдүрүп мундақ деди: “америка һөкүмити кишилик һоқуқ, келимат өзгириши вә хитайниң күнсери күчийиватқан сиясий тәһдитидин әндишә қилиду. Хитайниң мәсилиси мурәккәп, шуңа биз өзимизгә асан болған нәрсини таллимай, хитайға көп тәрәптин бесим ишлитип, уларни яхши тәрәпкә меңишқа қистишимиз керәк”.   

Байден һөкүмитиниң хитайға әвәткән келимат әлчиси җон кәрри 2021-йил 12-май күни америка авам палатаси ташқи ишлар комитетида испат берип, “хитайдики ирқий қирғинчилиқ һава келимати келишиминиң имзалинишиға тосқунлуқ қилмаслиқи керәк” дегән болсиму,  дунядики 80 пирсәнт қуяш енергийәси тахтисиниң хитайда ясилидиғанлиқи вә буниң бир қисминиң уйғур районида уйғурларни қул қилип ишлитиш арқилиқ ишләпчиқиридиғанлиқи һәққидики соалларға җаваб берип, хитайдики қул әмгикиниң пакиз енергийә базирини җанландуруватқанлиқини етирап қилғаниди. 

Америка авам палатасиниң рәиси нәнси пелоси, 2021-йил 17-сентәбирдә ечилидиғанG-7  дөләтлири парламент башлиқлириниң йиғини һарписида “хитай шинҗаң өлкисидә ирқий қирғинчилиқни давамлаштуруватқан болсиму, келимат кризисида хитай билән һәмкарлишиш керәк, келимат һәммини бесип чүшидиған мәсилә, шундақла хитай дунядики әң чоң булғима қоюп беридиған дөләт” дегәниди. 

Андерс кор америка һөкүмитиниң кишилик һоқуқ мәсилисини муһим орунға қойидиғанлиқини билдүрүп мундақ деди: “америка һөкүмити хитайниң кишилик һоқуқни дәпсәндә қилиш қилмишиға көз юмалмайду.  Җон кәрри бу йәрдә хаталашқан, шуңа ахириқи һесабта у рәт қилинди. Биз чоқум техиму яхши кишилик һоқуқ сиясити түзүшимиз, тәминләш линийәсини хитайдин йирақ җайға йөткишимиз керәк. Қуяш ениргийәси тахтиси вә еликтирлиқ машина батарийәсини ясаш санаитини тәрәққий қилдуруп, достлиримизға ярдәм берип, дүшмәнлиримизни җазалишимиз керәк. Американиң дунядики демократийә вә кишилик һоқуқни қоғдаш күчини қайта тикләштә бу наһайити муһим”.  

Һенрик шаҗивиски америка рәһбәрлириниң келимат өзгириши мәсилисини дәп кишилик һоқуқ мәсилисигә сәл қаримаслиқи керәклики һәққидә тохтилип мундақ деди: “мәнчә, биз йеңи техника вә йеңи ениргийә арқилиқ муһитниң пакизлиқини қоғдап келимат өзгиришигә тақабил туралаймиз. Кишилик һоқуқ кирзиси болса әң җиддий кирзистур. Мәнчә, америка һөкүмити алди билән киристаллиқ креминийни башқа йәрдә шләпчиқиришни яки бу материялниң орнини алалайдиған йеңи мәһсулатни ишләпчиқиришни ойлишип беқиши керәк. Әлвәттә, буниң үчүн истемалчилар вә карханичилар зор бәдәл төләйду. Әмәлийәттә биз әхлақниң төт доқмушида туруватимиз, әгәр қуяш ениргийәси тахтиси мәҗбурий әмгәк мәһсулати болуп қалса, уни ишләткән һаман йеңи бир мәсилә, йәни һәл қилғили болмайдиған бир кирзис туғулиду. Шуңа америка чоқум башқа йол тепиши,  әхлаққа уйғун қарар-лайиһәләрни оттуриға қоюши керәк. Мәнчә, америка рәһбәрлири буни қилалайду. Чүнки сиз икки мәсилиниң биригә сәл қараш билән йәнә бирини һәл қилалмайсиз, бәлки һәр иккисини тәң һәл қилишиңиз керәк”. 

Мақалидә  көрситилишичә, “уйғур мәҗбурий әмгәкниң алдини елиш қануни” ниң иҗра қилиниши америкалиқларни линколин вә униң дәвридики башқа сиясий әрбабларниң 150 нәччә йил илгирики таллишиға, йәни қуллуқни бикар қилиш таллишиға мәҗбурлиши мумкин икән. Бу қанун америкилиқларни хитайдики мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини ишлитишни тохтитишқа мәҗбурлиялиғандила, американиң келимат өзгиришигә тақабил туруш нишаниму әмәлгә ашидикән; америка рәһбәрлириму кишилик қиммәт қариши вә әхлақ өлчимигә йүз келәләйдикән.