Xitayning ménge yuyush terbiyeside yétiliwatqan yéngi bir ewlad Uyghurlarning ehwali endishe qozghimaqta

Kishilik hoquq teshkilatliri we Uyghur teshkilatlirining xitay hökümitining Uyghurlar üstidin élip bériwatqan sistémiliq basturushliri, lagér hem irqiy qirghinchiliq mesilige a'it doklatlarda otturigha qoyulushiche, 16 yashtin 45 yashqiche bolghan Uyghurlar xitayning asasliq basturush nishani bolup kelgen.

Bu yil aprilda kanada kishilik hoquq muzéyi bilen birlikte “Xitaydiki Uyghur irqiy qirghinchiliqi” mawzuluq yighin teshkilligen kanadaliq er-ayal geri dik we andréya Uyghur diyarida 10 yil yashighan bolup, ular radiyomiz ziyaritini qobul qilghinida, özlirining Uyghur diyarida irqiy qirghinchiliqning deslepki yillirigha shahit bolghanliqini bildürdi. Ular 2016-yilidin bashlap etraptiki Uyghurlarning bir-birlep lagérgha tutulup kétilgenlikini tepsiliy bayan qilip: “Ular 18 kirse özliriningmu lagérgha tutulup kétidighinini bilidu. Shunga dunyada peqet shinjangdila oghullar 18 yashqa kirishtin qorqidu. Hemme kishi wehime ichide yashaydu, balilarmu shundaq,” dédi

2019-Yilining axiri xitay hökümiti Uyghur diyaridiki lagérlar mesiliside “Köp qisim kursantlarning oqush püttürüp öylirige qaytqanliqi” ni zor küch bilen teshwiq qiliwatqanda, xoten wilayitining qaraqash nahiyesidiki lagérlargha da'ir bir qisim hökümet höjjetliri dunyagha ashkara bolghan idi.

Gérmaniyelik mutexessis, “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning tetqiqatchisi doktor adryan zénz “Qaraqash höjjetliri” ni amérika dölet mejliside échilghan guwahliq yighinida tonushturghanda, uningdiki lagérgha qamalghan kishilerning mutleq köp qismining pilanliq tughut siyasitige xilapliq qilghan yaki siyasiy jehettin “Ishenchlik emes” dep qaralghan kishiler ikenlikini, yene kélip bu kishilerning izchil lagérdin chiqalmay kéliwatqanliqini alahide eskertken idi. Uning pikriche, Uyghur diyaridiki lagérlarning deslepki endizisi we teyyarliq xizmetliri 2016-yili awghustta chén chu'en'go kélishtin xéli burunla teyyar qilip qoyulghan iken.

Uyghur aptonom rayonluq da'iriler lagér bashlinishtin xéli ilgiérila atalmish “Esebiylikni tügitish nizami” élan qilip, uni Uyghur éli miqyasida ijra qilishqa bashlighan idi. Yeni “Esebiylikni tügitish nizami” ni öginish dolqunida ötken esirning 80- we 90-yilliridin kéyin tughulghan yashlarni asas qilip, élip bériliwatqanliqi ashkarilan'ghan idi.

2014-Yili 23-mart xitay da'iriliri mexsus axbarat élan qilip, Uyghur diyarida “Zorawanliq we térrorluq heriketlirige zerbe bérish” üchün mexsus pa'aliyet bashlighanliqini élan qilghanidi. “Yer shari waqit géziti” eyni waqitta qolgha élin'ghan “Zorawanliq we térrorluq jinayiti” ge chétishliq 200 din artuq gumandarlarning asasen 80- we 90-yillardin kéyin tughulghanlar ikenlikini, bu yash basquchidiki Uyghurlarning “Zorawanliq we térrorluq idiyesi” ni qobul qilip, “Zorawanliq we térrorluq weqeliri” tughdurup, jem'iyettiki muqimsizliqning asaliq amiligha aylan'ghanliqi tilgha élin'ghan idi.

Gollandiyede yashawatqan lagér shahiti we sabiq oqutquchi qelbinur sidiq ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining lagérlargha adem tutushta ötken esirning 80-we 90-yillardin kéyin tughulghan Uyghur yashlirini asasliq nishan qilghanliqini we buning bir qisim seweblirini chüshendürüp ötti.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining 2018-yili 10-séntebir élan qilghan “Idiyewi késellikni yoqitish” dep mawzu qoyulghan zor hejimdiki mexsus doklatida lagérlarning ichkiy qismidiki ehwallar, xitayning Uyghur yashlirini nuqtiliq nishan'gha élishi we buningdiki muddi'a we meqsetler heqqide tepsiliy melumatlar bérilgen idi. Doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti bu lagérlarni yéngi achqan mezgillerde bir qisim kishilerni “Terbiyilesh” ke ewetidighanliqini jakarlighan. “Terbiyilesh” ke ewetilidighan Uyghurlar “Ishenchlik”, “Adettikiche” yaki “Ishenchsiz” dep üch derijige ayrip chiqilghandin kéyin, shuninggha mas halda oxshash bolmighan “Terbiyelesh” nuqtilirigha ewetilgen.

Kishilik hoqoqni közitish teshkilatining mezkur doklatini teyyarlashqa qatnashqan maya wang ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Xitay hökümitining omumiyyüzlük halda Uyghur yashlirini tehdit dep qarishining sewebi, bu bir ewlad Uyghur yashlirining diniy tiqad we öz mediniyitige a'it uchurlar bilen uchrishalighan bir qeder rahetrek dewrlerde chong bolghanliqi üchündur. Xitay hökümiti bu yashlarning idé'ologiyesini kontrol qilish üchün, ularning méngisini yuyup, ularni milliy kimlikidin waz kéchishke mejburlimaqta. Uyghur diyarida dawam qiliwatqan xitayning basturush herikiti medeniyet we bashqa jehetlerde keng kölemde élip bérilmaqta. Uyghurlarning öz mediniyiti we diniy étiqadi bilen yashishimu esebiylikning alamiti hésablinip, ular lagérlargha ewetilmekte, ‛térorluq‚ qalpaqliri bilen jazalanmaqta. Emelyette kishilerning öz medeniyiti, tarixi we kimlikini bilishi, xitayning ularni ‛térrorluq‚ qalpiqi bilen baghlap jazshalishigha seweb bolalmaydu. Bu xil jazalargha duchar boluwatqan Uyghurlarning zor bir qismi ene shundaq bimene sewebler bilen solan'ghanlardur.”

Norwigiyediki “Uyghur edliyesi arxipi” ning mes'uli bextiyar ömerning bildürüshiche, lagér tutqunlirining 70 pirsenttin köprekini 18 yashtin 45 yashqiche bolghan Uyghurlar igileydiken.

Yéqinda féysibuk qatarliq ijtima'iy taratqularda tarqalghan widiyoluq sin körünüshliride 8 yash etrapidiki Uyghur baliliri xitay muxbir teripidin nöwet boyiche ziyaret qilin'ghan. Xitay muxbir Uyghur balilardin: “Sen kim? döliting qeyer? junggoning yer meydani qanche? kimni eng söyüsen? chong bolghanda néme bolisen?” dégendek siyasiy xaraktéri küchlük so'allarni sorighan. 8 Yash etrapidiki bu Uyghur balilar xuddi yadlawalghandek rawan xitay tili bilen: “Men jonggoluq, jonggoni söyümen, chong bolsam azadliq armiye jengchisi bolup wetenni qoghdaymen, saqchi bolup eski ademlerni tutumen. . . .” dégendek jawablarni bergen. Bu sin körünüshliri ijtima'iy taratqularda tarqalghandin kéyin, muhajirettiki Uyghur jama'itini qattiq endishilendürgenliki melum.

Ilgiri Uyghur élidiki melum bashlan'ghuch mektepte 28 yil xitay tili oqutquchisi bolghan we lagérda xitay tili terbiyesi bérishke mejbur bolghan qelbinur sidiq xanim, bu widiyolarning xitayning rayondiki assimilatsiye siyasitining qanchilik netije bériwatqanliqini namayan qilip béridighanliqini bildürdi. U bu wédiyolar xitayning irqiy qirghinchiliq siyasetlirining 3 ewlad Uyghurlargha keltürgen éghir aqiwetlirining ispati bolupla qalmastin, belki yene Uyghurlar buningdin kéyin yüzlinidighan échinishliq paji'elerdin bésharet béridu, dédi.