Майкил кларк қатарлиқ тәтқиқатчилар уйғур елидики вәзийәткә тақабил турушниң йоллири үстидә мулаһизә йүргүзди

Мухбиримиз ирадә
2019-10-28

Майкил кларкниң австралийәдә чиқидиған “асия җәмийити” намлиқ тәтқиқат оргининиң тор бетидә “австралийә вә шинҗаң: йеңичә ‛әрксизлик‚ кә қандақ муамилә қилиш керәк?” мавзусида елан қилған мулаһизиси.

asiasociety.org

Һөрмәтлик радийо аңлиғучилар, австралийә дөләт бихәтәрлики унверсититиниң дотсенти майкил кларк йеқинда австралийәдә чиқидиған “асия җәмийити” намлиқ тәтқиқат оргининиң тор бетидә мақалә елан қилип, австралийә һөкүмити җүмлидин һәрқайси һөкүмәтләрниң уйғур елидә оттуриға чиқиватқан вәзийәткә қандақ тақабил туруши һәққидә пикирлирини оттуриға қойди.

У, “австралийә вә шинҗаң: йеңичә ‛әрксизлик‚ кә қандақ муамилә қилиш керәк?” мавзусида елан қилған мулаһизисидә алди билән тәтқиқатчилар тәрипидин аз дегәндә бир йерим милйон әтрапида киши қамалған дәп қариливатқан лагерларда йүргүзүлүватқан меңә ююш һәрикити һәққидә тәпсили учурларни бәргән.

У, хитай һөкүмити уйғур елидә йүргүзүватқан бу “қайта тәрбийә сеситисими” ниң мәқситини “уйғур миллий кимликини суслаштуруш вә уларни әслидики һалитидин ‛көндүрүлгән‚ қилип өзгәртиш” дәп көрсәткән. У, хитай һөкүмитиниң лагерларни йолға қойғандин сирт йәнә, уйғур җәмийитидә омумйүзлүк һалда уйғур тил-йезиқини чәкләш, дини паалийәтләргә йеңи чәклимиләрни қоюш, мәсчит, мазарлиқ қатарлиқ дини орунларни вәйран қилиш, шуниңдәк йәнә милләтләр ара тойлишишни тәшәббус қилиш вә уйғур илим саһәсигә омумйүзлүк зиянкәшлик қилиш қатарлиқ усуллар арқилиқ уйғурларға “мәдәнийәт қирғинчилиқи” йүргүзүватқанлиқини баян қилған.

Америкадики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси һенрий шаҗевиски бүгүн бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда уйғур елидә нөвәттә йолға қоюлуватқан сиясәтләр “мәдәнийәт қирғинчилиқи” болсиму, әмма охшаш вақитта түрлүк җисманий зораванлиқларниң йүз бериватқанлиқиниңму рәт қилғусиз бир пакитлиқини әскәртти. У мундақ деди:

“мән майкил әпәндимниң юқирида дегәнлиригә қошулған билән бир вақитта йәнә шуни әскәртип қоймақчимәнки, районда йүз бериватқанлар мәдәнийәткә һуҗум қилиштин һалқип кәтти. Биз райондики җисманий зораванлиқ вәқәлириниң инсанлар һаятиға көрситиватқан тәсирлири һәққидиму нурғун кишини чөчүтидиған хәвәрләрни көриватимиз. Мәсилән, кишиләрниң наһайити еғир җазалиниватқанлиқи, лагер вә түрмиләрдә вә дохтурханиларда өлгәнликигә даир нурғун хәвәрләр мәвҗут. Шуңа биз бу мәдәнийәт қирғинчилиқи дегән сөзни ишләткәндә кишини чөчүтидиған җисманий зораванлиқларниму нәзәрдин сақит қилмаслиқимиз керәк”.

Австралийәлик тәтқиқатчи майкил кларк мулаһизисидә һәрқайси һөкүмәтләрниң уйғур мәсилисигә қандақ инкас қайтурғанлиқини баһалаш билән биргә йәнә, уйғурларниң вәзийитигә көңүл бөлүватқан, вәзийәттин әндишә қиливатқан хәлқара җамаәтниң пәқәтла һөкүмәтләрни тәнқид қилиш биләнла чәклинип қалмаслиқини әскәрткән. У бу мәсилидә демократик әлләрдики һәрқайси ширкәт-гуруһлар вә алий билим юртлириниңму охшашла тәнқид қилиниши керәкликини билдүргән.
Униң изаһлишичә, америкада әң алдинқи қатарда туридиған 500 ширкәтниң 53 и уйғур елидә бивастә һалда яки вастилиқ һалда тиҗарәт қилидиған болуп, улар Coca Cola, Amazon, Nike, KFC, Heinz, Campbell’s Soups Hilton қатарлиқларни өз ичигә алидикән. Йәнә, термо фиширға охшаш техника ширкәтлири вә шундақла хитай пай чәк базирида пейи болған нурғун америка фонди җәмийәтлири, пенсийә фондлири мәвҗут икән. Америкадики MIT, Yale, Carnegie Mellon қатарлиқ университетлар, австралийәдики University of Technology Sydney, Curtin University қатарлиқ университетларниң хитайдики охшимиған муәссәсәләр билән хитайниң назарәт системисини күчләндүрүшни мәқсәт қилған тәтқиқат темилири бар икән. Volkswagon, Siemens, Unilever, Adidas Ларни өз ичигә алған 68 яврупа шеркитиниңму бивастә яки вастилиқ һалда уйғур елидә тиҗарити бар икән.

Тәтқиқатчи майкил киларк уйғур елидики бу вәзийәткә үнүмлүк тақабил туруш үчүн төвәндикиләрни оттуриға қойған:

“биринчиси, хәлқара җамаәт чоқум шинҗаңда йүз бериватқанларни муәййәнләштүрүши вә униң исмини йүз бериватқинидәк ‛мәдәнийәт қирғинчилиқи‚ дәп бекитиш керәк. Бу муһим нуқтини муәййәнләштүрүш һөкүмәтләрниң, хәлқаралиқ муәссәсәләрниң, университетларниң, ширкәт-гуруһларни шинҗаң яки хитайдики муәссәсәләр билән һәмкарлашқанда қандақ хәвпләргә йолуқидиғанлиқи һәққидә ениқ көрсәтмә болиду. Иккинчиси, австралийә һөкүмити үнүмлүк хәлқаралиқ һәрикәтни қолға кәлтүрүш үчүн пәқәт һәрқайси дөләтләрниң кәң даиридә һәмкарлиқиниң зөрүрлүкини тонуп йетиши керәк. Бу пәқәт америка вә яки ғәрб дөләтлири башчилиқидики тиришчанлиқлар болуши купайә қилмайду. . . Үчинчиси, австралийә һөкүмити чоқум өзиниң күчини ишқа селиш арқилиқ һәл қилғили болидиған мәсилиләрни һәл қилиши керәк. Улар, тутқун қилинған австралийәлик уйғурларниң мәсилисини давамлиқ тәкитләш, австралийәдики уйғур җамаитини қоғдаш қатарлиқ тәдбирләрни әмәлийләштүрүш. . .”.

Һенрий шаҗевиски юқиридики пикир-тәклипләр үстидә айрим-айрим мулаһизә йүргүзди. У юқирида ейтилғандәк өз ичидә бәлгилик уйғур җамаити болған дөләтләрниң һәммисиниң юқирида майкил кларк әпәнди ейтқандәк, өз ичидики уйғурларни қоғдашқа мунасивәтлик сиясәтләрни йүргүзүши керәкликини әскәртти. Һенрий йәнә, хитайда тиҗарәт қиливатқан ширкәтләрниң ахирқи мәқсити пайда елиш болғанлиқтин, бәзи ширкәтләрниң хитайдики яки уйғур елидики ширкәтләр билән һәмкарлишишиниң алдини елиш үчүн пәқәт уларға райондики инсанийәт киризисиидин дәрс беришниң йетәрлик болмайдиғанлиқини, буниң үчүн һөкүмәтниң чоқум бир қанун бәлгиләш арқилиқ бу ширкәтләрниң у йәрдики тиҗарий паалийәтлирини чәклиши керәкликини билдүрди.

Майкил кларк мақалисини төвәндики тәвсийәләр билән аяғлаштурған: “нәтиҗидә, шинҗаңда йүз бериватқанлар пәқәтла һөкүмәтләр, ширкәтләр вә унверсититиларла көңүл бөлүшкә тегишлик мәсилә болуп қалмастин, бәлки у дунядики һәрбир инсан көңүл бөлүшкә тегишлик мәсилә. Болупму әркин дөләтләрдә яшаватқанлар өз һөкүмәтлиримизгә бесим ишлитишимиз керәк. Парламенттики вәкилләрдин, унверситет вә ширкәтләрдин йәниму көп тәкшүрүп-тәтқиқ қилишни тәләп қилип, уларниң бивастә яки вастилиқ һалда уйғурларға йүргүзүлүватқан мәдәнийәт қирғинчилиқиға шерик болушиниң алдини елиши керәк.”