Mayk pompéyo nurémburg sotining 75 yilliq xatire künide Uyghur mesilisini tilgha aldi

Amérika tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo natsist urush jinayetchiliri üstidin échilghan nurémburg sotining 75 yilliq xatire künide Uyghur mesilisini alahide tilgha aldi we xitay kompartiyesining Uyghurlargha qaratqan basturushlirigha qarshi sözleshni dawam qilidighanliqini bildürdi.

Bu heqte pikir yürgüzgen analizchilar, buning xitay kompartiyesining Uyghurlar ustidin yürgüziwatqan jinayetliriningmu haman bir küni jawabkarliqqa tartilidighanliqidin dérek béridighanliqini bildürüshti.

Ikkinchi dunya urushi ayaqliship bir nechche aydin kéyin, yeni 1945-yili 20-noyabir amérika, en'giliye, fransiye we sabiq sowétler ittipaqining hemkarliqida xelq'ara herbiy sot échilip, térik qolgha chüshürülgen natsistlar rehberliri, jaza lagérliri qarawulliri, doxturlar we soda-sana'etchilerni öz ichige alghan jawabkarlar “Urush jinayiti”, “Tinchliqqa qarishi jinayet” we “Insaniyetke qarshi jinayet” ler bilen sotqa tartilidu.

Sot gérmaniyening nurémburg shehiride échilghan bolghachqa dunya tarixida “Nurémburg soti” dep atilidu. 

Tarixiy ehmiyetke ige mezkur sot échilghanliqining 75-yilliqni xatirilesh munasiwiti bilen söz qilghan amérika tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo “Natsistlarning urush jinayetliri, zor qirghinchiliqi we jaza lagérlirida ötküzgen wehshiyliklirini hergizmu untup qalghili bolmaydighanliqi” ni éytti.

Mayk pompéyoning nutuqida alahide diqqet chékidighan bir nuqta bolsa, insaniy qedir-qimmetke qarshi nöwettiki hujumlar qatarida Uyghur diyarida dawam qiliwatqan basturushlarni tilgha élishi idi. 

Mayk pompéyo mundaq dédi: “Amérika yenila hoshyar we qet'iy bolup, eng aliy ghayilirimizni himaye qilidu. Biz bilen bille turghan ittipaqdashlirimiz we shériklirimizge minnetdarliq bildüridu. Tarix we 600-nomurluq sot zalining sawaqlirini öginishni dawamlasturayli. Döletlirimiz 75 yil muqeddem ornatqan yüksek ölchemler kütken yerdin chiqayli.

Insaniy qedir-qimmetke qarshi hujumlarni qeyerde körsek, meyli ular her xil rezillik derijisidiki anti-sémitizm, radikal islamiy térrorizm, yaki xitay kommunistik partiyesining shinjangdiki basturushi bolsun, dadil halda ulargha qarshi sözleyli.”

Undaqta natsist rehberliri “Insaniyetke qarshi jinayet bilen jawabkarliqqa tartilghan mushundaq bir tarixy künni xatirilesh nutuqida Uyghur mesilisining tilghan élinishi némidin dérek béridu? 

Bu heqte toxtalghan türkiye haji tepe uniwérsitétining dotsénti doktur erkin ekremning bildürüshiche, mayk pompéyo bu arqiliq xitayningmu Uyghurlargha qarshi irqiy qirghinchliq jinayiti sadir qiliwatqanliqini bildürmekchi bolghan. 

Amérikadiki Uyghur weziyet analizchisi ilshat hesenning qarishiche, mayk pompéyoning bu sozlirining xitay kommunistliri jazagha tartilidighan u künning haman kélidighanliqidin ibaret bir ümidning signalini béridighanliqini ilgiri sürdi.

Xitay da'irliri 2016-yilidin bashlap Uyghurlargha qarshi keng kölemlik basturush siyasetlirini yolgha qoyghan. Kishilik hoquq közetchilerning ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti bu jeryanda 1. 8 Milyondin, 3 milyon'ghiche Uyghurlarni asas qilghan türkiy xelqlirini jaza lagérlirigha tashlighan.

Xitayning yene Uyghurlargha qarshi nopus kontrol qilish tedbirlirini yolgha qoyghanliqi, Uyghur ayallirini tughut cheklesh opératsiyesige mejburlighanliqi, bu jeryanda Uyghurlarning köpiyish nisbitining körünerlik derijide töwenligenliki ashkarilan'ghan.

Amérika yehudi chong qirghinchiliqi xatire muzéyi bu yil martta xitayning Uyghurlar üstidin “Insaniyetke qarshi jinayet” sadir qiliwatqanliqini jakarlighan idi.

Bu heqte toxtalghan amérikadiki siyasiy obzorchi gordon chang ependim xitayning Uyghur élida insaniyetke qarshi jinayetla emes, belki yene irqiy qirghinchiliq jinayitimu sadir qiliwatqanliqini bildürdi. 

U mundaq dédi: “Xitay tibet we özi ‛shinjang‚ dep ataydighan u jayda insaniyetke qarshi jinayet sadir qilmaqta. Shinjangda béyjing da'iriliri milyonlighan Uyghur, qazaq we bashqa az sanliq milletlerni jaza lagérigha tashlidi. Xitay hökümiti ularni ghayib qiliwatidu we öltürüwatidu, qul qiliwatidu, ularning emgeklirini dölet ichi we sirtidiki shirketlerge sétish arqiliq irqiy qirghinchiliq herikiti bilen shughulliniwatidu. Xitay da'iriliri ayallargha basqunchiliq qilishni tüzümleshtürdi, a'ililerni parchilap, balilarni türmige oxshaydighan ammiwi daril'étamlarda tutup turmaqta, hetta belkim ularning ichkiy ezalirini payda élish üchün almaqta. Xitayning jinayiti üchinchi impériyening 1941-yili keng kölemde yoqitish qirghinchiliqliri bashlinishtin burunqi jinayitidinmu éghir.”

Gordon chang yene bu qilmishlarda qoli bar xitay kommunist emeldarliriningmu nurémburg sotigha oxshash bir sotta jawabkarliqqa tartilishi lazimliqini bildürüp mundaq dédi: “Bu xil qilmishlarni biwasite sadir qilghan xitay emeldarliri nurémburg sotigha oxshash shekilde sotlinishi kérek. Shi jinping we xitay kompartiyesi merkiziy komitéti siyasiy byurosining bashqa da'imiy ezalirimu jazagha tartilishi kérek. Ular bu jinayetlerge testiq salghan kishilerdur. Ishinimenki, bu amérika tashqiy ishlar ministiri pompéyo yetküzmekchi bolghan uchurdur.”

1945-Yili 8-may küni natsistlar gérmaniyesi ittipaqdash armiyege teslim bolghan kün idi. Ikkinchi dunya urushining ghelibisidin kéyin, natsist urush jinayetchilirini qanun boyiche sotlash ishi bashlan'ghan idi. 

Tarixiy matériyallargha asaslan'ghanda, 1945-yili 20-noyabirdin, 1946-yili 1-öktebirgiche dawam qilghan sotta natsistlarning hayat qalghan yuqri derijilik rehberliri, herby emeldarliri, lagér tutqunlirini qul qilip ishletken nopuzluq sodigerler bolup jem'iy 161 adem jazalan'ghan, bularning 37 yene nepiri ölümge buyrulghan. 

Mutexesislerning qarishiche, nöwettiki weziyet we xelq'ara sotning murekkep basquchliri seweblik xitayni sotqa tartish intayin mushkul bir ish bolsimu, xitayning insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqanliqini da'im tekitlep turush intayin muhim ehmiyetke ige iken 

Gordon changmu bu pikirdiki tetqiqatchilarning biri. U bu heqte toxtilip mundaq dédi: “Men xitay rehberliri we emeldarlirining sotlinidighanliqigha bir nerse déyelmeymen, emma biz emdi bu heqte gep qilishni bashlishimiz kérek, chünki bu toghriliq sözlesh ularni jinayiy jawabkarliqqa tartishning aldinqi sherti.”