Хитайниң назарәт системиси билән күрәш қиливатқан муһаҗирәттики уйғур аяллири

Мухбиримиз нуриман
2020-04-14

Әнглийәлик обзорчи изабел кокрелниң “рәқәмлик һекайә” тор бетидә елан қилинған мақалисидин елинған сүрәт

codastory.com

Әнглийәлик обзорчи изабел кокрелниң “рәқәмлик һекайә” тор бетидә елан қилинған мақалисидә: “уйғур районида һәр бир учур, сөз вә һәрикәт қаттиқ назарәт қилиниду. 3000 Инглиз мили йирақлиқтики истанбулда яшаватқан болсиму, әмма хитайниң назарәт системисидин техичә қутулалмиған уйғур аяллири әқлий иқтидарлиқ телефон арқилиқ қайтурма һуҗумға өтти,” дейилгән.

Нурҗамал атавулла хитайниң алақилишиш васитилиридин бири болған “үндидар” ни телефониға чүшүрүп ишләткәндин кейин өйигә һәр күни дегүдәк сақчи келидиған, һәтта йерим кечидә тамдин атлап, ятақ өйигичә тәкшүридиған болуп қалған. Шуниң билән 2016-йили у түркийәгә көчүп кәлгән икән. Хитай даирилириниң аилидикилирини “чәтәл билән алақә қилған” дегән баһанә билән тутуп кәткәнликини аңлиғандин кейин “үндидар” арқилиқму алақә қилалмиған.

Истанбулда турушлуқ қәлбинур турсун, аминә абдувайит, муйәссәр меҗит қатарлиқларниңму охшаш һекайиси бар болуп, намаз оқуғанлиқи, балилириға қуран оқушни өгәткәнлики, көп балилиқ болғанлиқи уларни мәһәллидики сақчиларниң тәкшүрүш обйектиға айландуруп қойған. Уларниң дейишичә, әгәр аяллар түрмигә кирип қалса дәпсәндичиликкә учрайдикән. Шуңа балилири вә аилисини ташлап көчмән болушқа мәҗбур болған икән.

Изабел кокрел хитайниң уйғурларни қаттиқ назарәт қилиши һәққидә тохтилип, мундақ деди: “хитай һазир уйғур районини юқири дәриҗилик назарәт системисини синақ қилидиған районға айландурди. Чирай тонуш, аваз тонуш системиси қатарлиқларни синақ қилиду. Һазир дуняниң әң юқири назарәт системиға игә. Лекин әң ғәлитә йери, бу аяллар өзиниң нормал һаятини яшаватқан аилә аяллири, бәзилири сода қилиду, һечқандақ сиясәт билән алақиси йоқ. Хитайниң системилиқ һалда ген учури топлайдиғанлиқи, чирай ипадисини алидиғанлиқи мени бәк һәйран қалдурди. Мушундақ күчлүк бесимға учравәргәндин кейин улардики мушундақ кичик йоллар билән қаршилиқ көрситиши маңа бәк тәсир қилди.”

Аминә абдувайит һәтта түркийәгә келидиған вақитта хитайниң тутувелишидин әнсирәп, контроллуқ азрақ болиду дәп қарап кечидә йолға чиқидиған айропилан белитини алғанлиқини, һәр даим қорқунч дәккә-дүккидә яшайдиғанлиқини тилға алди. Униң “уруқ-туғқанлири чәтәл билән алақә қилди” дегән сәвәб билән лагерға елип кетилгән икән. У “үндидар” арқилиқ бәзидә уруқ-туғқанлири шифирлиқ гәпләр билән әһвал сорап қалидиғанлиқини ейтип: “уларму хитайниң байқап қилишидин қорқуп мени үндидариға қатмайду. Достлар чәмбиридики чиқарған нәрсилиригә қарап тинч-аманлиқимизни билишимиз.”

Мақалидә кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хитайдики техникалиқ ширкәтләрниң хитай җамаәт хәвпсизлики министирлиқи билән һәмкарлишип телефон сөһбитини назарәт қилидиған системини синақ қиливатқанлиқиға ишинидиғанлиқи тилға елинған.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати асия ишлири бөлүминиң директори софий ричардсон ханим муһаҗирәттики уйғурларниң хитайниң назарәт қилишиға учраш әһвали үстидә тохтилип, мундақ деди: “хитай һөкүмити түркийәдин авистиралийәгичә, италийәдин әнгилийәгичә пүтүн дунядики барлиқ уйғурларни назарәт қилиду. Хитай чәтәл билән алақә қилған, чәтәлгә саяһәткә чиққан һәммәйләнни гуманлиқ дәп қарайду. Бу уйғур районидики кишиләрни тутқун қилишниң сәвәби. Биз муһаҗирәттики уйғурларни әгәр назарәт қилинишқа учриғанлиқини һес қилса өзлири турушлуқ райондики мунасивәтлик органларға мәлум қилишини тәвсийә қилимиз.”

Софий йәнә мундақ деди: “аилә әзалири тутулуп кәткән муһаҗирәттики уйғурларниң қорқмай бигунаһ тутулуп кәткән аилә әзалири һәққидә сөзлийәлигүчә, дуняниң һәр қайси йеридә яшаватқан һәр бир уйғур әркин нәпәс елип яшиялиғучә, биз муһаҗирәттики уйғурлар билән биллә күрәш қилимиз.”

Қәлбинур ахирида авазини аңлимиғили төт йил болған балилири вә йолдишиға йүрәк сөзлирини ейтти: “балилиримни унтуп қалғиним йоқ, йолдишимни яхши көримән. Униң давасини қиливатимән. Улар үчүн һәр қандақ иш қилишқа тәйярмән. Улар билән көрүшкүчә, вәтәнни қолға алмиғучә, ирадимиздин һәргиз бошишип қалмаймиз.”