Töhpikar sha'ir muhemmetjan rashidin Uyghur xelqige némilerni qaldurup ketti?

Uyghur xelqining qelb töridin orun alghan péshqedem sha'ir merhum muhemmetjan rashidin.

Uyghur xelqining qelb töridin orun alghan péshqedem sha'ir muhemmetjan rashidin 2021-yili 11-ayning 13-küni ürümchi waqti etigen sa'et yettidin on yette minut ötkende, seksen bir yéshida Uyghur xelqi bilen menggülük xoshlashqan. Uyghur diyaridin tarqalghan uchurlargha qarighanda, weten ichidiki Uyghurlar imkaniyet yar bergen da'iride her xil usullarda merhum sha'irning shiérlirini yadlap, mersiye we teziyenamilerni tarqitip, uning wapatigha chongqur teziyelirini bildürgen.

Merhum sha'ir muhemmetjan rashidinning shé'irliri tilining ammibabliqi, téma jehettin Uyghur xelqining muhebbet-nepiriti, arzu-tilekliri, exlaqiy udumlri we yurt tuyghulirini chongqur ipade qilghanliqi, shuningdek turmushqa yéqinliqi bilen keng xelqning süyüp oqushigha sazawer bolghan. Muhemmetjan rashidin shé'irlirining qimmiti we awam ichige keng tarqalghanliqini, uning shé'irlirining köp qismining naxsha tékistlirige aylinip ketkenliki bilenmu köriwélish mumkin. Uning köpligen shé'irliri nurghun dangliq Uyghur naxshichilar teripidin naxsha tékisti qilinip éytilghan we xelq ichige keng tarqalghan. “Qizil gül puraydu yazghan xetliring”, “Talashmanglar”, “Séningdin ayrilsam qandaq qilarmen”, “Yashisun”, “Sen yoq” dégendek talay naxshilarning tékistliri sha'ir muhemmetjan rashidinning shé'irliridin élin'ghan.

Melum bolushiche, muhemmetjan rashidin 1940-yili 19-iyun ghulja nahiyesining anyaryüzi yézisida déhqan a'iliside dunyagha kelgen, 1968-yili 7-ayghiche chapchal nahiyesi we özi tughulup ösken ghulja nahiyesi anyaryüzi yéziliq ottura mektepte oqutquchi bolghan. 1968-Yili atalmish “Medeniyet zor inqilabi” ning ziyankeshlikige uchrap, 1982-yilgha qeder türmide yatqan. 1982-Yilining axiri türmidin chiqip, ghulja nahiyelik 1-ottura mektepte til-edebiyat oqutquchisi we ilmiy mudir bolup ishligen. U 2003-yili 3-ayda dem élishqa chiqqan bolsimu, hayatining axirqi künlirigiche qelimini toxtatmighan ot yürek sha'ir idi.

El söygen sha'ir muhemmetjan rashidin hayatining shami öchey dégen yéqinqi mezgillerde, ijtima'iy alaqe supisida özining axirqi armanlirini shé'iriy misralargha mujessemlep, “Elwida” Namliq shé'irini oqup ötken idi.

Muhemmetjan rashidinning edebiy ijadiyiti 1958-yilidin tartip bashlan'ghan bolup, 1980-yilliridin kéyin sha'irning ijadiyiti mol-hosulluq dewrni kütüwalghan. Muhemmetjan rashidinning bu ijadiyetliri “Kakkuk güli”, “Yillar izi”, “Künler albomi”, “Ana yer qesidisi”, “Ömür ilhamliri”, “Hayat dégen mana shu”, “Ana taghlar” dégen namlarda toplam qilinip, neshr qilin'ghan.

Uyghur diyarida chiqidighan herqaysi gézit-zhornallarda sha'irning 1000 parchidin artuq shé'iri, 20 parchidin artuq hékayisi, 15 parche ilmiy maqalisi élan qilin'ghan.

Muhemmetjan rashidinning shé'irliri “Tarim” zhornili teripidin “Munewwer eser” mukapatigha, Uyghur aptonom rayonluq edebiyat-sen'etchiler birleshmisi teripidin üch qétim “Tengritagh edebiyat mukapati” gha irishken. 1992-Yili “Tengritagh zhornili” tehrir bölümi uyushturghan oqurmenlerning rayini sinash pa'aliyitide, u “Oqurmenler eng yaqturidighan üch sha'irning biri” bolup bahalan'ghan. “Ana yer qesidisi” namliq shé'irlar toplimi 1999-yili xitaydiki az sanliq milletler edebiyati boyiche tesis qilin'ghan eng aliy mukapat — “Tulpar mukapati” gha irishken.

2003-Yili 11-ayda Uyghur aptunum rayunluq yazghuchilar jem'iyiti sha'irning ijadiyet musapisining 45 yilliqi munasiwiti bilen “Muhemmetjan rashidin eserliri ilmi muhakime yighini” uyushturup, sha'irning ijadiyet netijilirini mu'eyyenleshtürgen we sha'irgha yuquri baha birip, ton kiygüzgen idi.

Igilinishiche, merhum sha'ir muhemmetjan rashidinning hayati we uning shé'ir ijadiyitining qimmiti heqqide Uyghur diyaridiki oxshimighan surunlarda bes-munazire we muhakimiler ilip bérilghan. Shuning bilen bir waqitta, chet ellerdiki Uyghur yazarlar we Uyghurche tor sehepiliride sha'irning Uyghur shé'iriyitige qoshqan töhpiri, uning Uyghur shi'ériyitidiki muhim orni heqqide türlük mulahiziler élip bérilghan. Bu mulahizilerde “Muhemmetjan rashidin heqiqiy ‛xelq sha'iri‚ dep atashqa eng munasip sha'ir!” digendek bahalar bérilgen.

Dunya Uyghur yazghuchilar uyushmisining bash katipi, shiwétsiyediki Uyghur sha'iri abdushükür muhemmet ependi bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qilip, muhemmetjan rashidinning shé'irliri heqqide öz qarashlirini otturigha qoyup ötti. U, muhemmetjan rashidin bir ré'alistik sha'ir bolush süpiti bilen öz shé'irlirida eng ré'al hadisilerni ekis etturgenlikini, shé'iriy tilining ammibab, uslubining yenggil, istétik zoq jehette güzel ikenlikini eskertip ötti. Muhemmetjan rashidinning xelqqe heqiqiy istétik zoq béreligen, her zaman özining jem'iyettiki mes'uliyitini ada qilalighan, xelqqe ümid we ishench béghishlighan sha'ir ikenlikini ilgiri sürdi. U yene merhum sha'irdin ayrilishning Uyghurlar üchün intayin chong yoqitish bolghanliqini bildürdi.

Sha'ir abdushükür muhemmet yene nöwettiki qiyin weziyette, sha'ir muhemmetjan rashidindek péshiwalarning shé'ir hen'itidin ünümlük paydillinip, Uyghurlarning ri'alliqi, arzusi we rohiyitini eng chongqur derijide ipadilep bergenlikini, uning shé'irilirini her xil tillargha terjime qilip tonushturushning muhim bir wezipe ikenlikini tekitlep ötti.

Derweqe, muhemmetjan rashidinning shé'irliri tilning ammibabliqi, tallighan témilirining xelq arzusigha yéqinliqi bilen weten ichidila emes, belki muhajirettiki Uyghur oqurmenlerningmu meniwi teshnaliqini qandurup kelgen idi.

Türkiyediki Uyghur ana til tor mektipining mudiri, sha'ire muyesser xendan xanim ziyaritimizni qobul qilip, sha'ir muhemmetjan rashidinning shé'irliridiki ammibap til we qoshaq sheklidiki yenggil uslubning, Uyghur élidiki chong-kichik oqurmenlerge hozur béripla qalmastin, belki chet ellerde chong boluwatqan Uyghur baliliri üchünmu asan chüshineleydighan we qobul qilalaydighan bed'iy miras bolghanliqini eskertip ötti.

Muyesser xanim, muhemmetjan rashidin shé'irlirining Uyghur xelqining muhebbet-nepiriti, héssiyati, arzu-tilekliri, pikir-xahishliri, exlaqiy udumlrini, yurt söygüsi we erkinlik rohini eks eturgenliki üchün, chet ellerdiki Uyghur ana til mekitepliride ders qilip ötüshke intayin muwapiq kélidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Muhemmetjan rashidinning shé'irliri muhajirettiki Uyghur balilirining söyüshige érishken bolsa, démek, uning rohi shi'érliri arqiliq yashaydu. U ölmeydu, uning shé'irliri Uyghur ewlatlirining meniwiy dunyasida dawamliq yashaydu.”