Xitay Uyghur élida suchiliq ishlirini kim we néme üchün tereqqiy qildurmaqta?
2015.10.13
2010-Yili xitay shinjang xizmet yighini achqandin buyan “Shinjangning ijtima'iy muqimliqi we ebediy eminlikige suchiliq ishliri arqiliq türtke bolimiz” dégenni rayondiki suchiliq ishlirining idiyiwi asasi qilip kelmekte.
Mexsus Uyghur élining jenubiy qismining su mesilisini tekshürüsh üchün Uyghur éligha kelgen merkez tekshürüsh guruppisining bashliqi xitay kompartiyisi merkizi sékritariyatining sékrétari du chinglin yéqinda ürümchide mexsus su mesilisi söhbet yighinida söz qilip, “Jenubiy shinjangning déhqanchiliq süyini téjesh xizmitining ijtima'iy muqimliqni qoghdashning asasi ikenliki”ni qayta tekitlidi. Xitay hökümitining Uyghur élida suchiliq ishliridek ul mu'essesiler qurulushini muqimliqning asasiy qilip siyasiylashturup jiddiy rewishte élip bérishi Uyghur ziyaliylirida inkas peyda qildi. Bu heqte musteqil siyasiy analizchi ilshat hesen ependi özining köz qarashlirini otturigha qoydi.
Xitay suchiliq ministirliqi we memliket boyiche suchiliq sistémisining mes'ulliri Uyghur aptonom rayon rehberliri qatnashqan 10-öktebir ürümchide échilghan su mesilisi söhbet yighinida, aptonom rayonluq suchiliq nazariti we bingtu'en suchiliq idarisining mes'ulliri suchiliq islahati we tereqqiyatigha alaqidar ehwallarni tonushturushiche, 2015-yili aptonom rayon 34 nuqtiliq suchiliq türini dawamliq yolgha qoyidiken we buning bir qismi qurulush bashlap bolghan, bu yil Uyghur éli suchiliq ishliri “Sélinma kölimi eng chong, tür orunlashturushi eng köp, qurulush sür'iti eng téz, xelq eng nepke érishtürülüdighan” dewrge qedem qoyghan.
Yighinda söz qilghan jang chünshyen kilimat, jughrapiyilik shara'it tüpeylidin, rayonning ékologiyisi ajizliqi, qurulma xaraktérlik su kemchil bolush ehwali mewjutluqini hemde su aptonom rayonning iqtisadiy, ijtima'iy tereqqiyatini cheklewatqan muhim amil bolup kelgenlikini éytqan bolsimu, yene “Suchiliq shinjangning halqima tereqqiyati we ebediy eminlikni ishqa ashurushtiki ul qurulush, bashlamchi qurulush, yadroluq qurulush. Suchiliq rawajlansa, shinjangmu rawajlinidu” dep körsetken. Shundaqla “Jenubiy shinjangdiki üch wilayet, bir oblastining suchiliq islahat tereqqiyatidiki gewdilik ziddiyet we mesililerni tézdin hel qilimiz, bingtu'enning suchiliq qurulushini qollash salmiqini yenimu zoraytip, rawajlinip zoriyishidiki suchiliq qurulushi asasini puxtilap, bingtu'enning muqimliqni saqlash, chégrani qoghdash iqtidari we shinjang xizmitidiki alahide muhim rolini kücheytishige türtke bolimiz” dégen.
Mexsus Uyghur élining jenubiy qismining su mesilisini tekshürüsh üchün Uyghur éligha kelgen merkez tekshürüsh guruppisining bashliqi xitay kompartiyisi merkizi sékritariyatining sékrétari du chinglin Uyghur élining jenubida suchiliq ishlirining tereqqiyatini nuqtiliq tézlitishni tilgha alghanda, mexsus bingtu'enning suchiliq ishliri tereqqiyatini ilgiri süridighanliqidin bésharet bérip “Shinjangning suchiliq ishlirini bashqurush sewiyisini yenimu östürüsh bilen bille, bingtu'enni suchiliq ishlirida qollashni zoraytip, shinjangni muqimlashturup güllendürüshni suchiliq ishliri boyiche küchlük kapaletke ige qilishimiz kérek” dégen.
Buning aldida yeni 25-iyul ürümchide, memliket boyiche “Suchiliqta shinjanggha yardem bérish xizmiti söhbet yighini” ni achqan idi. Yighinda besh yildin buyanqi suchiliq ishliri xizmiti omumyüzlük xulasilinip, “13-Besh yilliq pilan” mezgilide “Suchiliq ishlirida shinjanggha yardem bérish xizmitining salmiqi yenimu zoraytilip, suchiliq islahati we tereqqiyatini yenimu yéngi basquchqa kötürüsh” pilan'gha élin'ghan idi.
Shu chaghda shöhret zakir: ‛‛suchiliq güllense, shinjang güllinidu” dégen idiyini mehkem turghuzup, 13-besh yilliq yirik pilan mezgilide shinjanggha yardem bérish xizmitini pa'al pilanlaymiz we jayida maslashturimiz. Shinjangning ijtima'iy muqimliqi we ebediy eminlikige suchiliq ishliri arqiliq türtke bolimiz”dep wede bergen idi.
Suchiliq ministirliqi uniwérsal ishlar idarisining bashliqi wang wénké 2011-yili 10-öktebir shinjangning uch boghuz qurulushi yeken deryasi aratash suchiliq tügüni qurulushini bashlash murasimida: “Bu qurulush yerlikning namrat qiyapitini özgertip, déhqanlarning kirimini ashurushqa paydiliq, téximu muhimi jenubiy shinjang rayonining iqtisadiy, ijtima'iy tereqqiyatini ilgiri sürüsh, milletler ittipaqliqi we ijtima'iy muqimliqni qoghdashta nahayiti muhim ehmiyetke ige” dégenidi.
Amérkidiki musteqil siyasiy analizchi ilshat hesen ependi "Uyghur élide su ishlirigha köplep meblegh séliwatqan xitay hökümitining esli meqsitining yenimu köplep xitay nopusini Uyghur élige yötkesh-ning jiddiy teyyarliqi, tajawuzchiliq istratégiyisining asasliq bir qismi" dep analiz qildi :
Xitay hökümiti Uyghur élining su ishlirini ilgiri sürüshte arqimu -arqa siyasetlerni chiqirish bilen bir mezgilde, aptonom rayonimiz teweside nahayiti zor su bayliqi zapisi tépilghanliqini, uni ichishning zörüriyiti, zor suchiliq tür qurulushini tézlitishning paydiliq tereplirini teshwiq qilmaqta shundaqla buning bilen yézilarning ichidighan su bixeterlik mesilisini hel qilghili,, déhqan-charwichilarning ishlepchiqirish, turmush shara'itini üzlüksiz yaxshilighili bolidighanliqini körsetmekte.
Qeshqer wilayetlik hökümetning torining suchiliq idarisidin igilep tarqatqan xewirige qarighanda, awghustning axirighiche, 2015-yili dölet we aptonom rayon qeshqer wilayitide meblegh sélip quruwatqan 127 suchiliq qurulushi türining 123 türide ish bashlan'ghan. Hazir türlük qurulushlar ongushluq ishliniwétiptu, nuqtiliq qurulushlardimu qurulush pilanining yil ichide tamamlashni pilanlighan.
Ilshat hesen ependi bolsa, xitayning Uyghur élining jenubida eslidila kemchil bolghan su bayliqini téjesh we su ékologiye muhitini qoghdashning ornigha, su bayliqining kötürüsh iqtidari cheklimisidiki ré'alliqqa zit halda xitay nopusini köchürüsh salmiqini yenimu ashurushning özi muqimsizliq peyda qiliwatqan eng asasliq amil ikenlikini chüshendürüp, emeliyette bu xil su qurulushliri yerlik déhqanlargha yéza igilikidiki su bahasi, su hoquqi qatarliq jehetlerde éghir ziyan we bésim élip kelgenliktin, naraziliqlargha seweb boluwatqanliqi üchün xitay hökümiti su mesilisini muqimliq mesilisige taqap turup naraziliqlarni qattiq basturush charisi qolliniwatqanliqini bildürdi.
Xitay ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni bilen yerlik xelq otturisida yüz bérip kéliwatqan toqunushlarning asasliq su mesilisi tüpeyli kélip chiqiwatqanliqi hemmige melum, ilshat hesen ependi bingtu'en Uyghur élidiki asasliq su menbelirini igilep,yerlik xelqning menpe'etini zor dexli-teruzgha uchritip kéliwatqan bolsa, yéqinqi yillarda yene atalmish shinjanggha nishanliq yardem bérish siyasiti türtkiside su teqsimlesh hoquqlirining pütünley köchmen xitaylar teripidin igilen'genliki, shunga bu suchiliq tereqqiyatlirining Uyghurlargha paydisi bolidu dep qarimaydighanliqini otturigha qoydi.
Derweqe, inkas we ashkara bolghan melumatlardin ilshat hesen ependi éytqandek su bashqurush tarmaqlirining xitay köchmenlirining su menbelirini igilishi qalaymiqan échip ishlitishi we su menbelirige buzghunchiliq qilishigha zor boshluq hazirlap bériwatqanliqini melum, ilgiri turpan wilayetlik suchiliq idarisining bashliqi para alghanliqtin10yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan idi. Yeni 2014-yili 3-séntebir pukang sheherlik teptish mehkimisi xiyanetchilikke qarshi turush idarisi turpan wilayetlik suchiliq idarisining sabiq bashliqi saw péywuni para qobul qilish jinayiti bilen qolgha élishni testiqlighan, saw péywu xizmet qulayliqidin paydilinip,bashqilardin jem'iy 2 milyon 510 ming yüendin artuq pulni para alghan. Munasiwetlik xewerde körsitilishiche, bu yil 58 yashqa kirgen saw péywu, eslide shinjang Uyghur aptonom rayoni turpan wilayetlik suchiliq idarisining bashliqi,wilayetlik partkomning mu'awin bash katipi idi. U esli namrat a'ilidin kélip chiqqan bolup, turmushtanahayiti iqtisadchan idi, u bir tal asma maykini 30 yil kiygendin kéyin tashliwétishke közi qiymighan, biraq u turpanda bu mensepke érishkendin kéyin zor miqdarda tapan heqqi qobul qilghan.